Tijdens COVID pandemie heeft onze overheid snel gehandeld door de NOW te introduceren. Maar buiten dit goede onderdeel in het COVID-beleid, ging werkelijk alles mis wat er mis kon gaan, durf ik nu ook twee jaar na dato hardop te zeggen. Nu hebben we stikstof, en ook in dit dossier (een crisis is het niet!) kan ik weinig positiefs herkennen. Vrijwel alles dat fout kan gaan, gaat ook daadwerkelijk fout. Laten we daarom eerst van een afstandje naar dit dossier gaan kijken, en niet te snel denken in ‘grote oplossingen’, zoals onze minister nu lijkt te doen. Of juist alleen gaan kijken naar een micro-onderdeel in het dossier zoals het OPS-model van RIVM (ja er valt best wetenschappelijk veel aan te merken op OPS, en nadrukkelijk op de droge depositie module van OPS).

Wat hebben stikstof, duurzame energie, obesitas en public health, vluchtelingen stromen en (vul zelf maar een andere groot thema in) met elkaar gemeen? Het zijn allemaal zogenaamde Complexe Systemen. Er bestaat een vakgebied voor complexe systemen met de wortels die liggen bij het Santa fe Instituut “Searching for Order in the Complexity of Evolving Worlds”. Dit domein gaat over de analyse van complexe systemen en de mogelijke oplossingsaanpak (of te wel correcte beleidsinterventies).

Over generieke oplossingen heb ik elf jaar geleden al geschreven op dit blog onder de titel “de grote oplossing van alles, terwijl grote oplossingen niet werken”, anders geformuleerd in dat artikel staan de randvoorwaarden en een blauwdruk voor generieke oplossingen toepasbaar op complexe systemen. Al in 2011 opgeschreven dus, en gebaseerd op een tientallen jaren oude wetenschap. Maar onze ministeries en de politiek in Den Haag hebben gewoon geen kennis opgedaan rondom het begrip ‘Complexe Systemen en hun aanpak’. Ik zeg daarom stuur ze allemaal eerst eens verplicht op training bij Santa Fe.

Grand designs werken niet. Want grote oplossingen voor grote problemen bestaan niet. Wat wel? Safe Fail experimenten in de praktijk uitvoeren (doen, meten, over-enten indien het werkt).

Maar wat dan wel? Een tipje van sluier:  veel en vaak kleinschalige experimenteren in de praktijk (fieldlabs) gaan uitvoeren. Daarna zien (‘voelen’ / ‘meten’) wat in de praktijk werkt (en niet), en dan deze (kleinere) beleidsoplossingen ‘over-enten’ naar vergelijkbare situaties.

Het heeft geen zin om grote oplossingen in te voeren (dat denk onze minister wel te doen bij het sikstof-dossier: opkopen, uitkopen en grootschalig saneren), die niet voldoen aan de Safe Fail (veilig falen) uitgangspunten. Dit was al lang bekend bij Santa Fe. Veilig falen betekent dat je geen (grote) praktijk maatregelen mag nemen die bij het mislukken van de interventie tot een blijvende schade aan het systeem leidt. De definitie van ‘Systeem’ is breed gedefinieerd, maar in dit geval gaat het ook om de hele agri-food-sector als ‘systeem’ denk ik (zie ook deze tweet).

Terug naar juli 2022, het heden dus. Het begint met de basis vraag: Wat is het werkelijke probleem nu eigenlijk? Het lijkt – dankjewel traditionele media- dat we een stikstof crisis hebben. Nu een crisis hebben we zeker niet, het is immers geen oorlog zoals in Oekraine en ook kan je stikstof niet vergelijken met COVID begin 2020. Dus laten we het op een stikstof-uitdaging noemen. Dit betekent dat we tijd hebben om goed na te denken over het nemen van (kleine) maatregelen. Het hoeft nu vandaag of morgen niet per direct dus.

Maar hebben we ook een stikstof-uitdaging dan? neen, zelfs dat niet denk ik. Wat hebben we dan wel? We hebben een giga-Ruimtelijk Ordening vraagstuk op ons bordje liggen. Nederland begin vol te geraken om alles te doen wat we graag zouden willen. Nederland groeit door naar 20 miljoen mensen die allemaal een goede baan willen hebben -met het liefste een eigen huis en een grote tuin- en daarnaast ook voldoende groen en natuur in de omgeving, en niet te vergeten een goede infrastructuur met wegen en vliegvelden, en nog veel meer. Het past gewoonweg niet allemaal tegelijkertijd meer op onze postzegel in Europa op een cultuurland van 250 x 180 km. 

Waarom is deze stikstof-uitdaging dus een uitdaging in een Complex Systeem? Het heeft veel facetten die met elkaar verbonden zijn. De overall technologische, sociale en economische analyse en dus het begrip over dit systeem is heel lastig te overzien. Hierdoor verloopt het debat ook zo rommelig. Je praat gemakkelijk langs elkaar heen langs alle onderdelen van dit dossier:

• De belangen tussen verschillende actoren zijn strijdig, en het redelijke politieke midden is er vrijwel niet meer. De extremen op de flanken bepalen het debat en dus is er overal in de media en in Den Haag spraken van polarisatie. En zo werkt Den Haag inmiddels op alle grote thema’s.
• De wens tot ‘meer groen en natuur’ van enkelen burgers, gecombineerd met het individuele “Not in my Backyard” denken overschreeuwt het politieke midden waar normaliter genuanceerde afwegingen gemaakt worden over de toekomst van Nederland. Misschien moeten we overigens enkele N2K gebieden opgeven zoals Louise Fresco ook voorstelde.
• De economie, en behoudt (of afbraak) van een hele grote agri-food sector waarin 900.000 mensen werk hebben; het gaat om ongeveer 10% van de beroepsbevolking. Een artikel met veel meer getallen en feiten volgt later nog. Laten we voorzichtig zijn om Economische Mikado te gaan spelen. Ook ben ik van mening dat we respect moeten hebben voor de kleine ondernemer die tegen de muur wordt gezet op dit moment door het grote Den Haag. 
• Stikstofemissie (mits we inderdaad collectief die overtuiging hebben) reductie zou voor alle sectoren uitgewerkt moeten gaan worden en gelijktijdig geïmplementeerd. Dus niet nu de boeren eerst. Het beste is om te werken aan emissie-reductie (en niet te kijken naar depositie), emissies te beprijzen en de stikstof-koepel jaarlijks te verkleinen.
• Niet willen inzien dat Nederland vooral een grote RO uitdaging heeft. Mijn eerste ‘stikstof’ artikel ging daarom over Ruimtelijke Ordening. Zo moeten we het proces ook aanvliegen vind ik. Dus hoe gaan we Nederland vormgeven in de komende tien tot twintig jaar?!
• De (PAS) wetgeving is onhandig opgesteld in Den Haag, (verwijzingen naar Brussel zijn onterecht, de fouten zijn in Den Haag gemaakt), maar wetten die kunnen we wijzigen daar hebben we immers een democratie voor. Hup Hup Den Haag ga aan de slag, kom op met nieuwe wetsvoorstellen. Rechters de schuld geven van deze stikstof-crisis is dus heel flauw. Rechters toetsen immers vooral de wetten die gemaakt zijn in Den Haag. Klopt de wet niet, dan moet wijzigen. Simpel!
• Geen actief leiderschap met een heldere visie voor de toekomst (RO dus). Zie ook het Volkskrant artikel deze week. Ook is er teveel inhoudelijke knulligheid in Den Haag (er lijkt geen inhoudskennis meer te zijn binnen de tweede kamer en op het departement). Wijzen naar ‘de wetenschap’ lijkt stoer, maar we hebben bij RO niet met een wetenschappelijk vraagstuk te maken. Het is een puur politiek vraagstuk. Het voelt natuurlijk wel lekker als een “neutraal” wetenschappelijk advies de politieke problemen op lost. Maar het verbergt de politieke keuzes.
• Er zijn inderdaad wetenschappelijke gebrekkige modellen in gebruik en achterliggende wetenschap is niet voldoende uitontwikkeld. Een separaat artikel volgt nog volgende week hoop ik. En dan nog, we hebben dus geen wetenschappelijk uitdaging; alleen maar een politieke uitdaging. Onderzoekers moeten niet gaan ‘oplossen’, onderzoekers moeten blijven onderzoeken, en hun bevindingen op schrift zetten. But no politics please!

De RO uitdaging gaat ook over de impact van de groei van de bevolking, het gebrek aan betaalbare huizen, en de vraag waar gaan we ons brood mee verdienen in de toekomst, leven in de stad versus platteland (blijft die wel leefbaar?), en eigenlijk ook over de vraag rijk versus arm.

Wanneer start dat Ruimtelijke Ordening debat in Den Haag? Ik hoop heel snel!

Het dichtbevolkte Nederland loopt vooral dus aan tegen allerlei fysieke en milieugrenzen. Dit vraagt veel creativiteit en een modus van ‘gaan doen in de praktijk’. Enkele voorbeelden: Waarom geen nieuwe Flevopolder bouwen? Of Schiphol verhuizen naar de Noordzee? Waar zijn die varkensflats in Rotterdam? En iets minder N2K gebieden is toch ook nog een politieke keuze? (vooral de postzegels). Wanneer komt er trouwens een vleestax? En welke partij durft met dit voorstel te komen: geen kinderbijslag meer als je meer dan twee kinderen hebt. En al die gekke bungalowparken waar stiekem toch permanent wordt gewoond, dat kan toch ook niet. Hoe dan ook ten alle tijden volgens Safe fail uitgangspunten.

Al deze thema’s zijn volledig met elkaar verbonden. Nu snel boeren wegpesten is unfair, niet nodig en krankzinnig. Het voldoet niet aan Safe-to-Fail aanpak. Ik herhaal daarom dat de kleurenkaart snel van tafel moet, dat PAS-wetgeving in de ijskast gezet moet worden, en dat we per direct het RO debat moeten starten. Het kabinet zou even haar vakantie moeten intrekken om hier een start mee te maken.

Fijne zondag!