Categorie: Uncategorized

Veertig jaar geleden scheidden twee wegen in de kippensector. De Canadese pluimveehouders waren het beu om onder druk te worden gezet door verwerkers en vroegen hun lokale overheden om een systeem op te zetten dat hen onderhandelingsmacht verschafte. In de VS mislukten pogingen om soortgelijke systemen te creëren. En dat heeft het verschil gemaakt. 

Een vertaling van een artikel van Brian Levy – Research Associate, Institute for Local Self-RelianceAuthor of the Family Farm Rules Bulletin © 2000 Institute for Local Self-Reliance.

Kippenboeren in Canada en de VS zijn allesbehalve vergelijkbaar. Beiden brengen hetzelfde product voort, maar dat doen ze in twee verschillende economiche werelden. De Canadese boer is verzekerd van een eerlijke, stabiele prijs en blijft volledig onafhankelijk van de verwerkers die de kippen kopen. De Amerikaanse kippenboer werkt voor een lager loon onder een rigide contractsysteem, heeft vaak schulden en is afhankelijk van de verwerkers. Boeren zijn geen eigenaar van de kippen en hebben geen onderhandelingsmacht om hun situatie te verbeteren. Deze opvallende verschillen zijn niet toevallig ontstaan. Veertig jaar geleden werden Canadese kippentelers geconfronteerd met een situatie die bekend was bij hun moderne Amerikaanse tegenhangers. “Verwerkers speelden de ene boer tegen de andere om lagere prijzen te krijgen”, zegt Peter Hepburn, die sinds 1953 kippen houdt in Ontario. “Het was behoorlijk slecht. We kregen net genoeg betaald om ons draaiende te houden.” Canadese kippenboeren besloten het heft in eigen handen te nemen. Begin jaren zestig vroegen ze hun provinciale overheden om landbouwmarketingraden op te richten die de vraag naar kip zouden projecteren en de productie zouden beheren, waardoor boeren een redelijk inkomen konden verdienen. In plaats van dat de Canadese boeren voor zichzelf zorgden, onderhandelden de besturen collectief namens de kippentelers met de verwerkende industrie.

In de VS werden soortgelijke plannen voorgesteld voor andere landbouwproducten. In een poging de markten te stabiliseren, probeerde de marketingbeweging van boerencoöperaties in de jaren twintig grondstoffencoöperaties te organiseren die het aanbod van goederen konden controleren. Maar onder de antitrustwetgeving was het coöperaties verboden systemen te implementeren om de productie te controleren. De beweging mislukte. Tijdens de regering-Kennedy – dezelfde periode waarin Canadese boeren een nieuw systeem creëerden – waren Amerikaanse boeren Econoom Willard Cochrane van het ministerie van Landbouw stelde een plan voor aanbodbeheer voor granen voor. De angst voor overheidsingrijpen, het gebrek aan organisatie vanuit de basis en de belofte van nieuwe steunprogramma’s van de overheid hebben het voorstel verijdeld. Velen vielen het plan ook aan omdat het de “boerenvrijheid” zou beperken. De mogelijkheid van systemen voor aanbodbeheer vervaagde en de laatste kippenboeren werden gedwongen een pad te volgen dat was geplaveid door de verwerkende industrie, die de regels in haar voordeel schreef.Tegenwoordig hebben telers in de kippensector geen enkele vrijheid meer om over te spreken.

Beide systemen voor de pluimveeproductie zijn kwetsbaar voor hetzelfde fundamentele probleem van de landbouw: de riskante achtbaanrit van prijzen die gepaard gaat met de ongereguleerde cycli van overvraag en overaanbod. Jarenlange fluctuerende prijzen zijn verantwoordelijk voor het failliet van landbouwbedrijven en plattelandseconomieën en maken efficiënte langetermijnplanning vrijwel onmogelijk. Voor consumenten brengen prijsschommelingen weinig voordeel met zich mee: boeren ontvangen zo weinig van de voedseldollar in de detailhandel dat de kosten van grondstoffen weinig effect hebben op de prijs van bewerkte voedingsmiddelen. En voor alle belastingbetalers brengt prijsinstabiliteit miljoenen aan reddingsoperaties voor boeren met zich mee.

Er zijn drie basismanieren om met de prijsachtbaan om te gaan, en drie dramatisch verschillende uitkomsten. De eerste methode is om niets te doen. Na meerdere jaren van lage prijzen zullen zelfs de meest efficiënte kleinere boerderijen niet over de middelen beschikken om te overleven, en zal de markt leiden tot een concentratie van grote boerderijen. Politiek gezien heeft deze ‘hands off’-aanpak geleid tot last-minute miljardenuitkeringen ter ondersteuning van falende boerderijen. Een tweede strategie is het toestaan of aanmoedigen van de verticale integratie van de landbouw door grotere, particuliere belangen die in staat zijn de inherente instabiliteit van de markt te doorstaan. In dit systeem sluiten kleinere landbouwbedrijven contracten met grote verwerkers voor een gegarandeerde prijs. Maar wat zou er gebeuren als boeren zich in plaats van verticale integratie lateraal zouden organiseren om de productie te beheren en de prijzen te controleren? In Canada is de vraag op de proef gesteld.

Het Canadese systeem

Canadese telers organiseerden een systeem dat hun controle over alle aspecten van hun activiteiten behield en hen tegelijkertijd de keuze gaf aan welke verwerkers ze wilden verkopen. Dit systeem, gewoonlijk aanbodbeheer genoemd, had drie componenten nodig: controle over de import van kippen, de kippenproductie en de prijsstelling van kippen. Succesvol aanbodbeheer vereiste eerst beperkingen op de import. In de jaren zestig voerden de Canadese provincies individueel een vroege vorm van aanbodcontrole in. Zonder provinciaal gezag buiten de provinciegrenzen gingen landbouwproducten echter van provincie naar provincie, waardoor de effectiviteit van de marketingbureaus werd ondermijnd. Dit werd pijnlijk duidelijk toen verschillende provincies elkaars producten gingen verbieden om de eigen producenten te beschermen. Bovendien dreigde buitenlandse import het systeem te ondermijnen M. Om deze moeilijkheden te overwinnen heeft de federale overheid in 1972 wetgeving aangenomen om nationale marketingbureaus op te richten om zowel de interne voorraden als de import en export te reguleren. In de daaropvolgende zes jaar werden ook nationale besturen opgericht voor eieren, kalkoenen, kuikens en melk.

Een tweede cruciaal onderdeel van de regulering van de voorziening is een quotasysteem, waarbij boeren een vergunning (quota) kopen om een bepaalde hoeveelheid kippen te produceren. Quota worden gekocht tegen een eenmalige vergoeding die gemiddeld ongeveer CN$24-40 per vogel bedraagt, afhankelijk van de provincie. Juridisch gezien worden quota gehandhaafd door de marketingraden, die zich het recht voorbehouden om kleine aanpassingen door te voeren (doorgaans +/- 2-3 procent per jaar) of nieuwe quota uit te vaardigen naarmate de markten groter worden. Quota worden in elke provincie op een open markt gekocht en verkocht; ze kunnen ook gewild of doorgegeven worden. Om speculatie te voorkomen moeten alle quota binnen een jaar door de eigenaar worden gebruikt. Met quota in de hand zijn boeren vrij om hun kip tegen de onderhandelde prijzen aan verwerkingsfabrieken te verkopen.

De afgelopen jaren is het beheer van de kippenvoorraden uitgegroeid tot een bottom-up-proces, aangestuurd door provinciale marketingraden. De besturen fungeren als contactpersoon tussen verwerkers en boeren en zorgen ervoor dat verwerkers de producten krijgen die ze nodig hebben en dat boeren een eerlijke prijs krijgen. Elke acht weken overleggen provinciale marketingraden met verwerkers om te bepalen wat hun markten nodig hebben. Eventuele speciale producten die de verwerkers nodig hebben, worden tijdens de inkoop tussen telers en verwerkers bepaald. Er worden ook bevoorradingen voor de exportmarkten gerealiseerd. Alle schattingen worden vervolgens doorgestuurd naar de nationale marketingraad – de Chicken Farmers of Canada (CFC) – die vervolgens een landelijk quotum goedkeurt, onderverdeeld voor elke provinciale marketingraad. De raad van bestuur van CFC bestaat uit 14 leden, waarvan 10 boeren (de overige vier komen uit de foodservice- en verwerkende industrie).

Met door de CFC goedgekeurde quota wijzen de provinciale besturen de quota vervolgens toe aan individuele producenten en onderhandelen ze enkele weken voor de volgende productiecyclus met de verwerkers over de kippenprijzen. Als provincies overproduceren, betaalt elke provinciale grondstoffenraad een schadevergoeding aan de CFK-productie over de jaarlijkse provinciale toewijzing. Als provincies te weinig produceren, lopen ze het risico marktaandeel te verliezen als er de volgende keer quota worden vastgesteld. Om de administratieve kosten te dekken, heft de CFC heffingen op alle kippen, die vervolgens door de provinciale besturen worden geïnd. Als gevolg hiervan wordt het beheer van het aanbodbeheersysteem zelf gefinancierd en ontvangen kippenproducenten geen overheidssubsidies.

Het hele Canadese systeem wordt gecontroleerd door de National Farm Products Council (NFPC), een organisatie die eist dat boeren zelf meerderheidsstemrecht hebben. De NFPC houdt toezicht op de CFC en fungeert als brug tussen de federale en provinciale overheden, marketingraden, producenten, verwerkers, detailhandelaren en consumenten. De NFPC is primair verantwoordelijk voor federaal-provinciale overeenkomsten (FPA’s) die in detail definiëren hoe het aanbodbeheersysteem zal werken. Het directe resultaat van het sterk beheerde Canadese systeem voor aanbodbeheer is het behoud van de autonomie van boeren over de productie. Vergeleken met de VS zijn de effecten op de landbouwstructuur en de inkomens van boeren even groot.

Het Amerikaanse systeem

In 1950 bleef 95 procent van de Amerikaanse vleeskuikenproductie onafhankelijk. Slechts tien jaar later stond 90 procent van de industrie onder contract. Tegenwoordig wordt vrijwel alle Amerikaanse kip geteeld door boeren onder contract. Alle overige kippen worden gefokt op boerderijen die eigendom zijn van en beheerd worden door de verwerkers, of door kleinere onafhankelijke bedrijven die kip aan de lokale markten leveren. Bij productiecontracten voert een individueel bedrijf, een zogenaamde “integrator”, alle of de meeste productieaspecten uit. Boeren zijn afhankelijk van integrators voor de basisinputs die ze nodig hebben om kip te produceren. Integrators plaatsen kippen op boerderijen en zorgen voor technische expertise, voer, medicijnen en andere benodigdheden. Ze behouden het eigendom van de kippen, terwijl de boer land, arbeid, gebouwen en zorg levert totdat de kippen de verwerkingsgrootte bereiken.

Boeren moeten akkoord gaan met gedetailleerde bedieningsinstructies om een consistent product te behouden. Bij dit soort contractproductiesystemen profiteren boeren zogenaamd van een gegarandeerde markt, prijs of toegang tot een breder scala aan technologieën. Het is echter onduidelijk in hoeverre de risico’s voor boeren worden geminimaliseerd. Doorgaans sluit slechts één verwerker contracten af met kippenboeren in een bepaalde omgeving en rekruteert deze. Met slechts één verwerker waaraan ze kunnen verkopen, bevinden telers zich in een kwetsbare positie. Verwerkers kunnen contracten naar eigen goeddunken intrekken, waardoor producenten met zware schulden (ter waarde van een half miljoen dollar aan kippenhokken, enz.) en geen markten achterblijven. Verschillende recente voorbeelden bewijzen dit punt.

Case Farms sloot contracten met telers voor 30 nieuwe kippenboerderijen (met 3-4 huizen per boerderij) in North Carolina. Telers betaalden en bouwden de huizen en hadden zes maanden lang kippen gehouden toen Case trokheeft het contract ondertekend. Bedreigd door rechtszaken van telers heeft Purdue Farms al hun contracten opgezegd en nieuwe contracten uitgegeven waarin telers moeten afzien van hun recht op een rechtszaak. Verwerkingsbedrijven hebben ook veel kritiek gekregen omdat ze ondermaatse kippen leveren om te fokken, kapotte schubben gebruiken en onrealistische beloften doen over financieel rendement. Bovendien gaan verwerkingsbedrijven, in plaats van het aanbod zorgvuldig te beheren, er nooit mee akkoord hun productie te beperken in de regio waarin zij actief zijn, en kunnen ze de groei aanmoedigen om aan het einde van elke contractcyclus extra neerwaartse druk op de prijzen uit te oefenen. Met dit systeem krijgen telers geen zekerheid en verliezen ze weinig verantwoordelijkheid.

Ondanks het feit dat de verwerkers contracten sluiten met grote telers en technisch gezien eigenaar zijn van de kippen, blijven telers opgezadeld met de grote milieuaansprakelijkheid van kippenafval. Bovendien zorgen de snel veranderende technologieën en upgrades die vereist zijn door de productiecontracten er vaak voor dat boeren voor onbepaalde tijd in de schulden blijven zitten. Veel telers hebben gespeculeerd dat het handhaven van een voortdurende schuldenlast een effectieve manier is om de toekomstige afhankelijkheid van de verwerkers te garanderen. Met schulden en zonder uitweg zijn telers niet in staat betere contracten te onderhandelen en lopen ze te veel risico om hun stem te verheffen. In feite vervangt het ‘contractrisico’ het rendements- en prijsrisico dat ze oorspronkelijk probeerden te minimaliseren. De Amerikaanse kippentelers zitten aan het kortste eind, zonder onafhankelijkheid of macht, en met heel weinig echte zekerheid.

Hogere landbouwprijzen, hogere inkomens

In de afgelopen tien jaar is het totale aantal Canadese kippenboerderijen met 23 procent toegenomen (tot 2.800), terwijl het aantal van alle Canadese boerderijen daalde. In de VS is het totale aantal boerderijen dat kip verkoopt de afgelopen tien jaar (1987-1997) met 14 procent gedaald (tot 23.000).[10] Dit gebeurde toen de totale productie in beide landen dramatisch toenam. In beide landen is de productieschaal aanzienlijk toegenomen, maar de Canadese industrie is in vergelijking kleiner en gedecentraliseerd. In Canada fokt de gemiddelde boerderij ongeveer 192.000 vogels per jaar. In de VS fokt de gemiddelde contractboerderij jaarlijks ongeveer 268.000 vogels. In beide landen is de omvang van de landbouwbedrijven echter gestaag toegenomen. Kippenboerderijen zijn overal in Canada te vinden en de productie komt grofweg overeen met het provinciale bevolkingsniveau. Daarentegen blijft de Amerikaanse productie zich concentreren in een handvol zuidelijke staten. Georgia, Arkansas, Alabama, Mississippi en North Carolina produceren momenteel meer dan 60 procent van alle Amerikaanse vleeskuikens. 

Onder het Amerikaanse systeem van verticale integratie leveren integrators veel van de inputs (zoals voer) die boeren anders zelf zouden kopen. Hoe minder inputs boeren moeten kopen, hoe minder waarde ze toevoegen en hoe lager de prijs die ze kunnen ontvangen. In Canada weerspiegelt de boerenprijs alle productiekosten en inputs. Het is daarom moeilijk om directe vergelijkingen te maken van de prijzen die boeren ontvangen, maar cijfers geven wel aan dat Amerikaanse boeren de marges om winst te maken dramatisch hebben verkleind. In de VS ontvangen contractkippentelers doorgaans US$ 0,036 tot 0,043 cent per pond kip dat wordt teruggestuurd naar de verwerkingsfabriek, of ongeveer US$ 0,20 tot 0,25 per kip. Er worden kleine bonusstimulansen gegeven aan telers die lagere productiekosten realiseren.[14] In Canada ontvingen boeren de afgelopen tien jaar 0,52 tot 0,57 CN$ per pond (US$ 0,40 tot 0,48 per pond). Beide systemen zijn erin geslaagd de telers een stabiele prijs te bieden, maar slechts één daarvan is billijk. 

Wanneer deze prijzen worden vertaald naar inkomen, zijn de verschillen aanzienlijk. Amerikaanse vleeskuikenhouderijen met een omzet van meer dan $ 50.000 hadden in 1995 een gemiddeld netto contant inkomen (inkomsten minus uitgaven) van $ 32.602. In hetzelfde jaar bedroeg het gemiddelde netto contant inkomen voor Canadese pluimveetelers met een omzet van meer dan CN $ 50.000 US $ 53.980. Als er eenmaal rekening wordt gehouden met de waardevermindering van activa (kippenhokken, enz.), daalt het werkelijke nettoloon voor zowel Canadese als Amerikaanse boeren nog verder; het gemiddelde netto-bedrijfsinkomen voor Amerikaanse vleeskuikenhouderijen bedroeg in 1995 ongeveer $16.000; voor Canadese telers bedroeg het cijfer ongeveer 27.000 dollar.

Met lagere inkomens moeten Amerikaanse kippentelers elders zoeken om in hun levensonderhoud te voorzien. Alle Amerikaanse kippenhouderijen hebben aanzienlijke lonen en salarissen buiten de boerderij. Zelfs voor de boeren die pluimvee als ‘hoofdberoep’ beschouwen, kwam 50 procent of meer van hun inkomen uit bronnen buiten de boerderij. In Canada worden kippenboerderijen beschouwd als een bescheiden winstgevende onderneming, die in staat is de boeren die ze runnen te ondersteunen. Het is begrijpelijk dat de grote meerderheid van de Canadese kippentelers hun systeem steunt, terwijl de meeste Amerikaanse telers hun systeem betreuren.

Beide systemen beweren terecht dat ze kunnen bestaan zonder directe overheidssubsidies. Amerikaanse kippenverwerkers beweren dat ze, hoewel ze misschien niet het welzijn van de boeren in gedachten hebben, deel uitmaken van een efficiënt, productief systeem dat de Canadese industrie overtreft. j. Om dit te beoordelen is het nodig om nader te kijken naar de efficiëntie van de systemen.

Efficiëntie

Critici beweren dat het hebben van een gegarandeerde markt de prikkel voor boeren om efficiënter te worden vermindert. Zowel het gezond verstand als de ervaring suggereren dat de efficiëntie (output per eenheid input) gelijk of beter is bij stabiele prijzen. Omdat ze verzekerd zijn van een stabiele prijs, zijn boeren eerder bereid te investeren in de nieuwste technieken en technologie om de productiviteit te verbeteren. Hoewel quota de productieniveaus beperken, blijft de prikkel om efficiënter te worden bestaan. Zelfs onder een beheerd systeem zullen alle veranderingen die boeren aanbrengen om de kosten te verlagen hun bedrijfsresultaten verbeteren, van het verminderen van de behoefte aan voer tot het besparen van energie. Net zoals Amerikaanse verwerkers de nieuwste, meest efficiënte technieken van hun gecontracteerde boeren hebben geëist, zijn Canadese boeren zelf met de tijd meegegaan.

Een andere manier om de efficiëntie te meten is het bedrag dat het kost om een kip groot te brengen. In zowel Canada als de VS zijn de voerkosten zeer vergelijkbaar. De afgelopen veertig jaar is de hoeveelheid voer die nodig is om een pond kip groot te brengen zowel in de VS als in Canada in gelijke mate gedaald (van ongeveer 2,3 naar 1,9 pond). Kuikens zijn iets duurder in Canada (hoewel 20 procent afkomstig is uit de VS). Historisch gezien zijn de bouw- en verwarmingskosten in Canada hoger geweest, maar dit is nu aan het veranderen nu zuidelijke verwerkers een overstap nodig hebben van openluchtschuren naar klimaatgecontroleerde faciliteiten. Hoewel deze factoren verantwoordelijk zijn voor de iets hogere Canadese productiekosten, blijven de belangrijkste factor de hogere arbeidskosten. Bij aanbodbeheer zorgen boeren er eenvoudigweg voor dat hun arbeid wordt gecompenseerd tegen een veel hoger tarief dan in de VS.

Concurrentie en detailhandelsprijzen

Aanbodmanagement is effectief in het vergroten van het totale aandeel van de boer in de voedseldollar. Canadese kippenboeren ontvingen ongeveer 30 procent van de uiteindelijke verkoopwaarde van hun product. In de VS ontvangen contractkippenboeren minder dan 5 procent. Marketingborden met macht op het gebied van aanbodbeheer bieden boeren een zekere mate van onafhankelijkheid van een steeds kleiner aantal grote verwerkers en detailhandelaren die anders de bedrijfswinsten onder druk zouden zetten. Ondanks het feit dat Canadese boeren een groter deel van de voedseldollar ontvangen, is de impact van het aanbodbeheersysteem op de uiteindelijke verkoopprijs niet direct. Op elk niveau – van boerderij tot verwerker, van detailhandelaar tot consumenten – worden de prijzen verhoogd, zodat de boerderijprijs van kip een fractie is van de uiteindelijke prijs in de supermarkt. Historisch gezien zijn de Canadese kippenprijzen in de detailhandel hoger geweest dan in de VS. Momenteel wordt een Canadese vleeskuiken in de supermarkt verkocht voor CN$1,94/lb (US$1,66/lb). Een soortgelijke vleeskuikens in de VS kosten ongeveer $1,09/lb.

In Canada ontvingen boeren in 1998 CN$0,55/lb (US$0,47/lb), verwerkers verkochten dezelfde kip voor CN$1,18/lb (US$1,01/lb) aan supermarkten, die hele kip in hun bevroren voedseleiland plaatsten voor CN$1,86 /lb (US$ 1,56/lb). Tegelijkertijd ontvingen contracttelers in de VS ongeveer US$ 0,04/lb, terwijl verwerkers afgewerkte vogels aan kruideniers verkochten voor US$ 0,63/lb, die op hun beurt hele kip doorverkocht voor US$ 1,09. Dus hoewel aanbodbeheer een factor is in de hogere kippenprijzen in supermarkten, is het slechts verantwoordelijk voor een fractie van het effect. Zelfs als de boerderijprijs voor Canadese kip met 50 procent stijgt, zou de prijs in de supermarkt met minder dan een kwart moeten stijgen. Dus hoewel de prijzen voor kippen in de detailhandel in Canada de afgelopen twintig jaar twee keer zo snel zijn gestegen als in de VS, zijn de hogere prijzen in Canada vooral het resultaat geweest van toenemende verwerkers- en detailhandelsmarges, en niet zozeer van hogere prijzen op boerderijen in de loop van de tijd.

Van 1980 tot 1998 verhoogden Canadese kippenboeren hun prijzen met 33 procent (CN$,30/lb), terwijl verwerkers en detailhandelaren hun prijzen elk met ongeveer 56 procent verhoogden. In dezelfde periode verhoogden Amerikaanse verwerkers de prijzen met 28 procent en detailhandelaren met 48 procent (alle cijfers niet gecorrigeerd voor inflatie). In zowel de VS als Canada loopt de consumentenprijsindex voor kip (CPI) nauw parallel met de algemene prijsstijgingen. Dus hoewel de prijzen in beide landen stijgen, stijgen ze niet sneller dan voor welk ander product dan ook.

De quotavraag

Ondanks de voordelen van aanbodbeheer is het systeem controversieel. Een van de belangrijkste punten van kritiek betreft de kwestie van de kippenquota. Toen ze oorspronkelijk werden uitgevaardigd, waren quota een meevaller voor boeren, waardoor hun eigen vermogen snel toenam. Het nadeel van deze welvaartscreatie is dat naarmate de quotakosten stijgen, ze een barrière opwerpen voor nieuwe boeren die kippen willen fokken. Het probleem wordt nog groter als de nieuwe kippenproductie uitsluitend aan bestaande boeren wordt toegewezen.

De “toegangsbarrières” die door aanbodbeheer worden gecreëerd, zijn een groot probleem. Het is belangrijk om te beseffen dat elke stijging van het nettorendement van de boerenactiviteiten de neiging heeft om gekapitaliseerd te worden – van prijssubsidies tot natuurlijke oorzaken zoals bevolkingsgroei en succesvolle verkoopbevordering. Terwijl het effect is Minder direct dan bij quota verhogen hogere landbouwwinsten altijd de waarde van de landbouwhulpbronnen. Ondanks de hoge kosten is de Canadese kippenindustrie de afgelopen tien jaar gegroeid doordat boeren quota kochten en verkochten.

Om de quotabarrière te overwinnen, hebben sommige provincies innovatieve programma’s geïnitieerd. British Columbia schafte de minimumquotavereisten af en startte een programma om nieuwkomers in de kippenhouderij aan te moedigen. Nu kan iedereen in de provincie een vergunning aanvragen om maximaal 4.000 vogels per cyclus te fokken. In plaats van te betalen voor een quotum, betalen ze CN$0,18 voor elke vogel die ze grootbrengen. Na twaalf jaar pluimveehouderij krijgen ze het vrije recht op het quotum. In andere provincies beginnen boeren met een klein quotum (4.000 tot 5.000 vogels) en breiden ze hun activiteiten geleidelijk uit. Uiteindelijk is het quotum meer dan alleen een toetredingsdrempel: hogere initiële kosten vertalen zich in een gegarandeerd inkomen, gelijkheid en stabiliteit gedurende de hele levensduur van het boerenbedrijf. Voor kleinere sommen geld investeren Amerikaanse kippentelers in kippenhokken, maar profiteren ze niet van de voordelen waar hun Canadese tegenhangers van profiteren.

Een ander quotumprobleem betreft de beperking van het quotumbezit. Historisch gezien werden quotaplafonds ingesteld om de maximale omvang van kippenactiviteiten te beperken. De afgelopen tien jaar is er echter een trend geweest naar grotere operaties. Ontario (de grootste kipproducerende provincie) heeft de limieten ongeveer vijf jaar geleden afgeschaft. Andere provincies, zoals British Columbia, hebben de limieten verhoogd tot een maximum van 250.000 vogels per cyclus (hoewel maar heel weinig telers zo groot zijn). Momenteel zijn het alleen de hoge kosten van quota die boeren ervan weerhouden in omvang te groeien. In heel Canada proberen boeren hun winstgevende bedrijven uit te breiden in het streven naar hogere opbrengsten en in afwachting van concurrentie van de wereldmarkt als de tarieven dalen. Naarmate boerderijen groter worden, zullen de voordelen van een groeiende industrie naar minder boeren worden verspreid.

Zullen Canadese kippen het kippenhok besturen?

Terwijl de bouwers van kippenstallen in Canada druk bezig blijven, neemt de interne en externe druk op het Canadese systeem toe. Internationaal staat Canada, als partij bij de handelsovereenkomsten van de NAFTA en de WTO, onder constante druk om de quota’s en tarieven te verlagen of af te schaffen die het aanbodbeheersysteem in stand houden en kippenboeren beschermen tegen een vloed aan laaggeprijsde importproducten.

Terwijl prijscontroles en productiequota onaangetast zijn gebleven door handelsbesprekingen, werd Canada verplicht zijn importquota om te zetten in tarieven op grond van de Overeenkomst inzake Landbouw (AoA) van de WTO. De overeenkomst maakte het mogelijk dat tarieven hoog genoeg werden vastgesteld (278 procent) zodat ze een soortgelijk doel zouden dienen als de oorspronkelijke quota, maar vereiste dat ze uiteindelijk zouden dalen tot 238 procent in 2000. De AoA handhaafde ook een bestaande NAFTA-overeenkomst die belastingvrije import van tot 7,5 procent van de Canadese productie uit de VS Hoewel er geen verdere verlagingen gepland zijn, zal elke volgende handelsronde waarschijnlijk een langzame afbouw van de tarieven en een verhoging van de belastingvrije importlimieten vereisen. Boeren beschouwen het proces als de langzame eerste stap in de richting van de afschaffing van aanbodbeheer.

Het meest uitgesproken in de uitdaging van de Canadese tarieven zijn de VS, die de kippenproductie niet beperken en voortdurend op zoek zijn naar nieuwe markten voor hun kippenindustrie, die 16 keer zo groot is als die van Canada. De Canadese tariefniveaus zijn door de Verenigde Staten tevergeefs aangevochten in het kader van de NAFTA, hoewel toekomstige geschillen mogelijk zijn.

In Canada wordt de roep om lagere tarieven gevolgd door kippenverwerkers en restaurants die op zoek zijn naar goedkopere kippen om te verwerken en te verkopen. Boeren die de productie zonder quota willen uitbreiden, hebben het systeem ook ter discussie gesteld, hoewel de praktijk van het beheer van het landbouwaanbod routinematig wordt verdedigd door het Hooggerechtshof van Canada. Bovendien zijn provinciale spanningen een constante geweest in de geschiedenis van het Canadese aanbodbeheersysteem. Provinciale overheden klagen vaak dat hun productiequota te laag zijn en dreigen het systeem te verlaten. Grotere provincies voelen zich ook belemmerd door het aanbodbeheer: de provincie Prince Edward Island heeft tien kippenboeren, terwijl andere er duizenden hebben, maar toch is elke provincie gelijkelijk vertegenwoordigd in de nationale besturen.

Zelfs met zijn gebreken lijkt het Canadese systeem hemels voor Amerikaanse kippenboeren. In de VS beginnen boeren nog maar net een lange, zware strijd te voeren. Iowa, Minnesota en een handvol andere staten hebben basiswetten ontwikkeld om boeren te beschermen tegen oneerlijke contracten. Het kantoor van de procureur-generaal van Iowa heeft uitgebreide modelwetgeving geschreven voor een ‘Contract Producers’ Bill of Rights’. Niettemin blijft de bevoegdheid om contracten uit te vaardigen en in te trekken en prijzen vast te stellen nog steeds in handen van de verwerkers. Naarmate de contractproductie zich verder ontwikkelt naar de varkens- en rundvee-industrie, biedt Canada’s ervaring met aanbodbeheer een overtuigend alternatief voor wat mogelijk is als de boer de regels maakt.

In een wereld die voortdurend evolueert en innoveert, worden we vaak geconfronteerd met een schijnbaar eindeloze stroom van nieuwe technologieën en concepten. Het tempo van technologische vooruitgang is exponentieel toegenomen in de afgelopen decennia, en het is niet ongebruikelijk om het gevoel te hebben dat we ons voortdurend op een “loopband” bevinden, waarbij we moeite hebben om bij te blijven met de nieuwste ontwikkelingen. De term “Technology treadmill from Cochrane” is afgeleid van het idee van een loopband, waarop we voortdurend moeten rennen om onze positie te behouden, laat staan vooruit te komen. Deze metafoor benadrukt de uitdagingen die gepaard gaan met het bijhouden van de steeds veranderende technologische landschap.

In de landbouw is deze technologieloopband de cyclus van de continue verbeterende technologie gericht op het verlagen van de kosten per eenheid product. De theorie van de technologieloopband werd voor het eerst beschreven door Willard Cochrane in 1958 om de toenemende landconsolidatie en eigendom van boerderijen te verklaren en om aan te tonen hoe de loopband stimulansen creëert voor mensen om de landbouw te verlaten en grondeigenaren te worden. De theorie van Cochrane is niet hetzelfde als de Wet van Engel (die gaat over fractie van inkomen dat aan eten wordt uitgegeven).

De impact van de loopband op ons dagelijks leven

De technologische loopband van Cochrane heeft ook een diepgaande invloed op verschillende aspecten van ons dagelijks leven. Op persoonlijk niveau ervaren we de druk om voortdurend nieuwe gadgets en apparaten te kopen om bij te blijven met de laatste trends. Deze constante drang naar het bezitten van het nieuwste van het nieuwste kan echter leiden tot een gevoel van onrust en zelfs financiële stress. Elk jaar een nieuwe iPad of Macbook willen hebben slaat een groot gat in de begroting van een huishouden. Op professioneel niveau worden bedrijven geconfronteerd met de uitdaging om hun technologische infrastructuur voortdurend te upgraden om concurrerend te blijven. Dit vereist niet alleen investeringen in nieuwe technologieën, maar ook de training van personeel om deze technologieën effectief te kunnen gebruiken. Dit alles dwingt bedrijven om steeds meer budget te reserveren voor CAPEX en opleiding van personeel. Of dit ook een daadwerkelijke lange termijn ROI oplevert valt echter te betwijfelen.

De rol van innovatie en kansen voor groei

Hoewel de technologische loopband van Cochrane vaak als een uitdaging wordt gezien, biedt het ook kansen voor innovatie en groei. Bedrijven die in staat zijn om zich snel aan te passen aan veranderende technologische landschap, kunnen een concurrentievoordeel behalen en nieuwe marktkansen benutten. Bovendien kan de constante stroom van nieuwe technologieën leiden tot baanbrekende ontdekkingen en doorbraken op verschillende gebieden, van geneeskunde tot energie en communicatie. Het is belangrijk om deze innovaties te omarmen en te benutten om onze samenleving te verbeteren en vooruit te helpen.

De loopband van Cochrane in de land- en tuinbouw.

In de landbouw is de technologieloopband de cyclus van verbeterende technologie, het verlagen van de productiekosten en het vergroten van de omvang van boerderijen als resultaat hiervan. De theorie van de technologieloopband werd voor het eerst beschreven door Willard Cochrane in 1958 om de toenemende landconsolidatie en eigendom van boerderijen te verklaren en om aan te tonen hoe de loopband stimulansen creëert voor mensen om de landbouw te verlaten en grondeigenaren te worden.

De technologieloopband begint wanneer een klein aantal boeren vroeg nieuwe technologie adopteert. Deze boeren maken voor korte tijd winst omdat hun productiekosten lager zijn dan die van andere boeren. Naarmate meer boeren op de loopband stappen en de technologie adopteren, stijgt de algehele productie, dalen de prijzen per eenheid en zijn (individuele) winsten niet langer mogelijk – zelfs niet met de lagere productiekosten. Dientengevolge moet er nieuwe technologie worden gecreëerd om winsten weer mogelijk te maken.

Het spel begint opnieuw. Bovendien worden de overblijvende boeren gedwongen hun producten tegen lagere prijzen te verkopen als ze concurrerend willen blijven. Het helpt daarbij niet dat de meeste boeren – groot en klein – actief zijn in het economische systeem dat oligopsonie heet. Die boeren die niet op de loopband stappen, gaan ten onder in de prijsdruk en de succesvollere boeren breiden over hen uit. Voor boeren in Europa heeft de technologische loopband van Cochrane zowel uitdagingen als kansen met zich meegebracht.

Uitdagingen voor boeren:

1. Kosten en investeringen: Het constant moeten upgraden van landbouwtechnologieën kan een aanzienlijke financiële last vormen voor boeren, vooral voor kleine en middelgrote bedrijven. De aanschaf van geavanceerde landbouwapparatuur, precisielandbouwtechnologie en digitale systemen vereist vaak aanzienlijke investeringen. Investeringen die mede gefinancierd worden door een extra hypotheek.
2. Kennis en training: Om optimaal te profiteren van de nieuwste technologieën, moeten boeren voortdurend hun kennis bijwerken en nieuwe vaardigheden aanleren. Dit kan uitdagend zijn, vooral voor oudere boeren of degenen die geen toegang hebben tot uitgebreide trainingsprogramma’s. Daarnaast zijn ook private kennis-ontwikkelaars bij contract-research organisaties (CRO’s) steeds commercieler geworden. Het verkrijgen van nieuwste kennis en training wordt ook steeds duurder. 
3. Risico’s en onzekerheden: Het adopteren van nieuwe technologieën brengt vaak risico’s met zich mee, zoals de mogelijke uitval van systemen, compatibiliteitsproblemen of onvoorziene kosten. Dit kan leiden tot aarzeling bij boeren om nieuwe technologieën te omarmen, vooral als ze niet zeker zijn van de voordelen op lange termijn. Wat in de recente jaren meerdere keren voor gekomen is in Nederland, is dat overheden ‘de nieuwe technologie ‘ nadat deze is geimplementeerd achteraf afkeuren (denk daarbij aan emissie-arme vloeren). 

Kansen voor boeren:

1. Efficiëntie en productiviteit: Moderne landbouwtechnologieën, zoals precisielandbouw, drones, en geavanceerde machines, bieden boeren de mogelijkheid om hun productiviteit te verhogen en efficiënter te werken. Door het gebruik van data-analyse en sensorapparatuur kunnen boeren bijvoorbeeld hun gewasopbrengsten optimaliseren en resourcegebruik minimaliseren. Kortom, de kosten per eenheid product zullen stapje voor stapje dalen.
2. Duurzaamheid: Technologieën gericht op duurzame landbouwpraktijken kunnen boeren helpen om milieuvriendelijker te opereren en de impact van hun activiteiten op het milieu te verminderen. Dit omvat het gebruik van precisielandbouw om de inzet van meststoffen en gewasbeschermingsmiddelen te optimaliseren, evenals het gebruik van hernieuwbare energiebronnen en waterbesparende technologieën. Nadeel bij deze kans is, dat de kosten van duurzame producten over het algemeen toenemen, terwijl consumenten zelden willen betalen voor deze (nieuwe) duurzamere producten.
3. Marktkansen: Boeren die kunnen profiteren van de nieuwste technologieën kunnen zich onderscheiden op de markt en nieuwe zakelijke kansen benutten. Dit kan variëren van het leveren van hoogwaardige, traceerbare producten aan consumenten die waarde hechten aan duurzaamheid en kwaliteit, tot het diversifiëren van inkomstenstromen door deel te nemen aan opkomende markten zoals agrotoerisme of directe verkoop. 

Boeren worden door de loopband gedwongen steeds kapitaalintensief te gaan werken

Het klopt dat veel boeren in toenemende mate afhankelijk worden van kapitaalintensieve landbouwpraktijken om concurrerend te blijven en te overleven in een steeds meer geglobaliseerde en technologiegedreven markt. Kleine bedrijven ‘zonder hypotheek’ kunnen dit niet volhouden, en de kopgroep kan het alleen volhouden door steeds grotere kapitaalinjecties (hyptheken). Dit heeft verschillende implicaties voor de toekomst van de landbouwsector in Europa:

1. Consolidatie van boerderijen: Door de hoge kosten van moderne landbouwtechnologieën en de druk om te concurreren op een wereldmarkt, zien we een trend naar consolidatie in de landbouwsector. Kleine en middelgrote boerderijen kunnen moeite hebben om te concurreren met grotere agrarische ondernemingen die toegang hebben tot meer kapitaal en schaalvoordelen. Schaalvergroting wordt door de Europese maatschappij echter niet als positief ervaren. 
2. Toename van schuldenlast: Boeren die investeren in kapitaalintensieve technologieën kunnen inderdaad een grotere schuldenlast ervaren, omdat ze vaak leningen moeten afsluiten om deze investeringen te financieren. Dit kan leiden tot financiële kwetsbaarheid, vooral in tijden van economische onzekerheid of wanneer landbouwmarkten volatiel zijn. Vooral in tijden van hoge rentes nemen de risico’s toe.
3. Risico’s van afhankelijkheid: Boeren die sterk afhankelijk zijn van kapitaalintensieve landbouwpraktijken lopen het risico hun flexibiliteit te verliezen en kwetsbaar te worden voor marktschommelingen, veranderingen in beleid en technologische disrupties. Dit kan leiden tot een cyclus van steeds grotere investeringen om bij te blijven, met als gevolg een grotere kwetsbaarheid bij tegenvallende resultaten.
4. Duurzaamheidsoverwegingen: De focus op kapitaalintensieve landbouwpraktijken kan ook implicaties hebben voor duurzaamheid en milieubescherming. Intensieve landbouwmethoden kunnen leiden tot bodemdegradatie, waterverontreiniging en verlies van biodiversiteit, wat op lange termijn negatieve gevolgen kan hebben voor de productiviteit en veerkracht van agrarische ecosystemen. De one-million dollar vraag is hoe deze kosten voor de boer (en de maatschappij) verrekent kunnen worden waarbij ook nog eens rekening gehouden moet worden met de tragedie van de meent.

Toekomstperspectieven:

Het is duidelijk dat er behoefte is aan een evenwichtige benadering om de uitdagingen van kapitaalintensieve landbouwpraktijken aan te pakken en tegelijkertijd duurzaamheid, veerkracht en inclusiviteit te bevorderen in de Europese landbouwsector. Hierbij is het cruciaal dat Brussel gaat werken aan een geïntegreerd voedselbeleid (ook wel Mansholt 2.0 genoemd). Dit zou kunnen inhouden:

• Het stimuleren van innovatie en technologische ontwikkeling die gericht zijn op duurzaamheid en veerkracht, zoals precisielandbouwtechnieken die de efficiëntie verbeteren en de milieubelasting verminderen.
• Het bieden van ondersteuning en financiële prikkels voor kleinschalige en biologische landbouwpraktijken die bijdragen aan lokale voedselproductie, biodiversiteit en gemeenschapsontwikkeling.
• Het bevorderen van een eerlijk en inclusief landbouwbeleid dat kleine en middelgrote boeren ondersteunt en beschermt tegen de negatieve gevolgen van marktconcentratie en kapitaalintensivering.
• Het stimuleren van de ontwikkeling van alternatieve financieringsmodellen, zoals coöperaties in handel of verwerking, en gemeenschapsbanken, die boeren helpen toegang te krijgen tot kapitaal zonder zich te diep in schulden te steken.

Het belang van balans, de technologische loopband afremmen.

Hoewel het verleidelijk kan zijn om voortdurend op de technologische loopband te blijven rennen, is het ook belangrijk om een juiste balans hierin te vinden. Het is essentieel om bewust te zijn van de impact van technologie op ons welzijn en onze relaties, en om af en toe een stap terug te doen en te genieten van het leven buiten de digitale wereld (en de wereld van grootkapitaal en schaalvergroting).

Daarnaast is het belangrijk om kritisch te blijven ten opzichte van nieuwe technologieën en hun potentiële impact op onze samenleving en het milieu. Door bewust te kiezen welke technologieën we omarmen en ondersteunen, kunnen we bijdragen aan een meer duurzame en inclusieve toekomst. Technologie ten dienste van verduurzaming zou meer gepromoot moeten worden dan technologie die vooral nodig is om de kosten per eenheid product te reduceren. De vraag wie dit prijskaartje gaat betalen ligt nog onbeantwoord op tafel.

De loopband bestaat en heeft een groot effect op de toekomst van boeren en het voedselsysteem.

De technologische loopband van Cochrane is een alomtegenwoordig fenomeen in onze moderne wereld, dat zowel uitdagingen als kansen met zich meebrengt. Het is aan ons om deze uitdagingen het hoofd te bieden en de kansen te benutten om een meer welvarende en evenwichtige samenleving op te bouwen. Door bewust te blijven van de impact van technologie op ons leven en onze gemeenschappen, kunnen we een meer evenwichtige relatie met technologie ontwikkelen en streven naar een toekomst die zowel innovatief als duurzaam is. Laten we de technologische loopband van Cochrane omarmen als een kans om te groeien, te leren en te evolueren naar een betere toekomst voor ons allemaal.

Voor boeren in Europa biedt de technologische loopband van Cochrane zowel uitdagingen als kansen zoals duidelijk blijkt uit dit blogje. Door strategisch gebruik te maken van de nieuwste technologieën kunnen boeren hun efficiëntie, duurzaamheid en concurrentievermogen verbeteren. Tegelijkertijd is het belangrijk dat beleidsmakers en ondersteunende organisaties boeren ondersteunen bij het overwinnen van de uitdagingen die gepaard gaan met het adopteren van nieuwe technologieën, zoals toegang tot financiering, training en technische ondersteuning. Met de juiste ondersteuning kunnen Europese boeren gedijen in een steeds veranderend agrarisch landschap en bijdragen aan een duurzame en welvarende toekomst voor de landbouwsector.

Alleen door een holistische benadering te volgen die rekening houdt met economische, sociale en ecologische aspecten, kunnen we een duurzame en veerkrachtige toekomst voor de Europese landbouwsector veiligstellen. Het is daarom nodig dat de Europese Unie gaat werken aan een geintegreerd landbouw beleid dat we voor het gemak maar Mansholt 2.0 noemen. 

The Tragedy of the Commons een essay van Garret Harding in Science 1968

In 1968 publiceerde Garrett Hardin een essay in het tijdschrift Science getiteld “The Tragedy of the Commons”, waarmee hij een diepgaande impact had op de manier waarop we in de westerse samenleving zijn gaan denken over milieubeheer, economie, en het menselijke handelen. Hardin introduceerde een eenvoudig, maar krachtig, concept om de dynamiek te beschrijven van hoe individuen (boeren ondernemers), gedreven door financieel eigenbelang, de gemeenschappelijke hulpbronnen kunnen uitputten tot het punt waarop de samenleving als geheel eronder lijdt.

Hardin gebruikt het voorbeeld van een gemeenschappelijke weide (de “commons”) waarop boeren hun vee laten grazen. Elke boer staat voor de verleiding om zijn kudde te vergroten, omdat de voordelen daarvan (meer vee) direct naar de individuele boer gaan, terwijl de kosten (overbegrazing en uitputting van de weide) gedeeld worden door de hele gemeenschap. Dit leidt tot een situatie waarin elke rationele individuele boer zijn kudde blijft vergroten, met als uiteindelijk resultaat dat de gemeenschappelijke weide wordt vernietigd, tot nadeel van alle boeren. Een bijkomend nadelig effect is dat de prijs van de boerenproducten daalt door overproductie.

De tragedie van de meent illustreert een fundamenteel dilemma in veel aspecten van de menselijke samenleving. Het laat zien hoe problemen kan ontstaan wanneer meerdere individuen, handelend vanuit hun eigen zelfzuchtige belangen, een gemeenschappelijk goed gebruiken op een manier die uiteindelijk iedereen schaadt. Dit concept is niet alleen van toepassing op milieu- en hulpbronnengebruik maar strekt zich ook uit tot andere gebieden zoals verkeerscongestie, overbevissing, lucht- en watervervuiling, en zelfs klimaatverandering.

Hardin betoogt dat de oplossing voor de tragedie van de meent niet gevonden kan worden in de vrije liberale markt of in technologische vooruitgang, maar in het herkennen van de noodzaak voor collectieve maatschappelijke actie en het wederzijdse overeenstemming creëren over het beheer van de gemeenschappelijke hulpbronnen van een land. Hij suggereert dat “wederzijdse dwang, wederzijds overeengekomen door de meerderheid van de betrokkenen” essentieel is om de gemeenschappelijke hulpbronnen duurzaam te beheren.

Sinds de publicatie van Hardin’s artikel, hebben talloze studies en beleidsinitiatieven de principes van de tragedie van de meent onderzocht en toegepast op een breed scala aan milieuproblemen en collectieve actie dilemma’s. De essentie van Hardin’s waarschuwing – dat individuele rationaliteit kan leiden tot collectieve irrationaliteit – blijft een krachtige herinnering aan de complexiteit van menselijke samenwerking en het beheer van de natuurlijke wereld.

In een tijdperk waarin de grenzen van onze planeet steeds duidelijker worden, biedt de tragedie van de meent waardevolle inzichten in de uitdagingen en mogelijkheden van duurzaam beheer van gemeenschappelijke hulpbronnen. De essay herinnert ons eraan dat, hoewel de weg vooruit complex is, er hoop is in het vinden van collectieve oplossingen die zowel het individu als het geheel ten goede komen.

De Tragedie van de Meent en Milieu-uitdagingen in Nederland

Nederland, een land bekend om zijn innovatieve watermanagement en bloeiende landbouwsector, staat sinds een jaar of vijf voor een kritieke uitdaging die diep geworteld is in het concept van de Tragedie van de Meent. Deze uitdaging betreft de nationale strijd met de reductie van stikstofuitstoot, fosfaatbelasting (al beter gecontroleerd dan jaren geleden) en oppervlakte- en grondwaterkwaliteit. De situatie in Nederland illustreert hoe de principes van Garrett Hardin’s invloedrijke essay uit 1968 – dat individuele acties, gedreven door eigenbelang, kunnen leiden tot de uitputting van gedeelde hulpbronnen tot nadeel van de hele gemeenschap – vandaag de dag nog steeds van toepassing zijn, vooral in de context van moderne milieuproblematiek in Nederland.

De Nederlandse boeren en industrieën hebben elk individueel decennialang gestreefd naar maximale productiviteit, wat heeft geleid tot een intensieve landbouw- en veeteeltpraktijk. Dit heeft op zijn beurt geleid tot een aanzienlijke stikstofdepositie op de natuur, overmatig gebruik van fosfaten en een afnemende waterkwaliteit in veel gebieden. Net als de boeren in Hardin’s voorbeeld van de gemeenschappelijke weide, hebben individuele belanghebbenden in Nederland hun activiteiten geoptimaliseerd voor persoonlijk gewin, niet volledig rekening houdend met de lange termijn effecten van hun acties op de gemeenschappelijke hulpbronnen – de lucht, het water en de bodem – die essentieel zijn voor de gezondheid van het ecosysteem en de samenleving als geheel.

De huidige milieucrisis in Nederland is een duidelijk voorbeeld van de Tragedie van de Meent. De overheid wordt geconfronteerd met de uitdaging om een evenwicht te vinden tussen economische ontwikkeling en milieubescherming. Beleidsmaatregelen die gericht zijn op het verminderen van stikstofuitstoot en fosfaatgebruik, en het verbeteren van de waterkwaliteit, vereisen een zorgvuldige planning en de bereidheid van alle betrokkenen om samen te werken en soms individuele kortetermijnbelangen op te offeren voor het langetermijnwelzijn van de gemeenschap en het milieu.

De oplossing voor deze uitdagingen ligt niet alleen in technologische vooruitgang of strikte regelgeving, maar ook in een fundamentele verandering in hoe individuen en gemeenschappen de waarde en het beheer van gedeelde hulpbronnen benaderen. Dit vereist een collectieve inspanning waarbij overheid, bedrijfsleven, boeren, en burgers samenwerken om duurzame praktijken te adopteren die de hulpbronnen voor toekomstige generaties behouden.

Het aanpakken van de Tragedie van de Meent in de Nederlandse context benadrukt de noodzaak voor een cultuur van gedeelde verantwoordelijkheid en wederzijdse concessies. Alleen door samen te werken aan het creëren van robuuste, eerlijke en duurzame oplossingen, kan Nederland zijn milieu-uitdagingen overwinnen en een voorbeeld stellen van hoe collectieve actie kan leiden tot het behoud van de commons voor het grotere goed. Deze politieke opgave zou een integraal onderdeel moeten worden van het nieuwe regeerakkoord.

Algemene introductie

Sicco Mansholt was een zeer invloedrijke figuur in de ontwikkeling van de Europese landbouwbeleid, vooral bekend om zijn bijdrage als een van de architecten van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) van de Europese Unie.

Geboren in 1908, had hij een diepe verbondenheid met de landbouw, die een aanzienlijke invloed zou hebben op zijn latere politieke carrière. Zijn persoonlijke ervaringen als boer gaven hem een uniek perspectief op de uitdagingen en kansen in de landbouwsector. Zijn ervaringen in de landbouwsector en zijn betrokkenheid in de Nederlandse politiek leidden uiteindelijk tot zijn rol als minister van Landbouw. Tijdens zijn ambtsperiode na de Tweede Wereldoorlog, streefde Mansholt ernaar om de voedselvoorziening in Europa te stabiliseren en te verbeteren, een doel dat in die tijd van cruciaal belang was gezien de voedseltekorten die veel Europese landen troffen.

Naoorlogse landbouwpolitiek gericht op schaalvergroting

Na de Tweede Wereldoorlog was Europa geconfronteerd met enorme uitdagingen op het gebied van voedselvoorziening. De oorlog had zowel de landbouwproductie als de distributiekanalen ernstig verstoord. In deze context zag Sicco Mansholt, toenmalig minister van Landbouw in Nederland, de dringende noodzaak om de Europese landbouwsector te revitaliseren. Zijn visie was veelomvattend en vooruitstrevend, gericht op zowel het verhogen van de landbouwproductie als het verbeteren van de distributiesystemen.

Mansholt begreep dat simpelweg het verhogen van de productie niet voldoende was om de uitdagingen aan te pakken. De oorlog had de landbouwinfrastructuur beschadigd, en er was een gebrek aan moderne technologieën en efficiënte productiemethoden. Daarom pleitte hij voor een modernisering van de landbouwpraktijken. Dit omvatte het introduceren van nieuwe landbouwtechnologieën, zoals verbeterde landbouwmachines en -gereedschappen, alsook het toepassen van wetenschappelijke kennis in de landbouw, zoals het gebruik van betere zaden en bemestingstechnieken.

Naast productieverhoging was de verbetering van de logistieke systemen voor voedseldistributie een cruciaal onderdeel van Mansholt’s visie. Hij zag het belang in van efficiënte transport- en distributienetwerken om ervoor te zorgen dat voedsel de consumenten kon bereiken. Dit was niet alleen belangrijk voor de voedselzekerheid, maar ook voor de economische stabiliteit van de landbouwsector. Door het verbeteren van de distributiekanalen konden boeren hun producten effectiever op de markt brengen, wat leidde tot betere inkomsten en een stimulans voor verdere productie.

Mansholt streefde ook naar structurele hervormingen in de landbouwsector. Hij was van mening dat een meer georganiseerde en collectieve aanpak noodzakelijk was om de efficiëntie en productiviteit te verhogen. Dit betekende onder meer het stimuleren van coöperaties en het ondersteunen van kleinere boerenbedrijven om deel uit te maken van grotere en meer efficiënte productie-eenheden.

Zijn inspanningen en visie vormden de basis voor wat later het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) van de Europese Unie zou worden. Het GLB, opgericht om de landbouwproductie te verhogen, de levensstandaard van de landbouwbevolking te verbeteren, markten te stabiliseren en redelijke prijzen voor consumenten te garanderen, weerspiegelt veel van de principes en doelstellingen die Mansholt voor ogen had in de naoorlogse periode. Zijn werk heeft niet alleen bijgedragen aan het herstel van de Europese landbouw na de oorlog, maar heeft ook de weg vrijgemaakt voor een meer geïntegreerde en duurzame benadering van landbouw en voedselproductie in Europa.

De visie van Sicco Mansholt op de naoorlogse landbouw in Europa was niet alleen ambitieus, maar ook noodzakelijk gezien de uitdagingen van die tijd. Hij zag het als essentieel om de landbouwproductie te revitaliseren en de distributie te verbeteren, met als doel de voedselzekerheid in Europa te waarborgen. Dit was een complexe opgave, waarbij verschillende factoren samenspeelden: de behoefte aan een hogere productie, de modernisering van landbouwpraktijken, en het verbeteren van de logistieke systemen.

Mansholt’s aanpak omvatte verschillende sleutelaspecten:

1. Verhoging van de Landbouwproductie: Mansholt streefde naar het verhogen van de landbouwproductie om te voldoen aan de groeiende vraag in het naoorlogse Europa. Dit hield onder meer in dat hij boeren aanmoedigde om innovatieve landbouwmethoden toe te passen, zoals het gebruik van betere gewasrassen, geavanceerde bemestingstechnieken en efficiënter waterbeheer.

2. Modernisering van de Landbouwpraktijken: Mansholt promootte het gebruik van moderne technologieën en wetenschappelijke benaderingen in de landbouw. Hij geloofde dat door het verbeteren van de landbouwtechnieken en -methoden, boeren niet alleen hun productie konden verhogen, maar ook duurzamer en milieuvriendelijker konden werken.

3. Verbetering van de Logistieke Systemen: De oorlog had de transport- en distributienetwerken ernstig beschadigd. Mansholt zag het belang van efficiënte distributiekanalen om de producten van boerderij naar markt te brengen. Hij werkte aan het opbouwen van betere opslag- en transportfaciliteiten, en aan het verbeteren van de markttoegang voor boeren.

4. Levensstandaard van Boeren: Een ander belangrijk aspect van Mansholt’s visie was het verbeteren van de levensstandaard van boeren. Hij begreep dat economische stabiliteit voor boeren essentieel was voor de duurzaamheid van de landbouwproductie. Dit betekende betere prijzen voor landbouwproducten, toegang tot financiering en kredieten, en ondersteuning bij het overgaan op moderne landbouwpraktijken.

5. Ontwikkeling van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB): Als commissaris van Landbouw in de EEG zette Mansholt deze principes op Europees niveau voort. Hij was instrumenteel in het vormgeven van het GLB, een beleid dat gericht was op het verhogen van de landbouwproductiviteit, het zorgen voor een redelijk levenspeil voor de landbouwbevolking, het stabiliseren van de markten en het garanderen van de voedselveiligheid. Dit beleid heeft de basis gelegd voor de huidige structuur van de landbouw in de EU.

Latere inzichten van Mansholt t.a.v. overproductie en duurzaamheid.

In de latere jaren van zijn carrière onderging Sicco Mansholt een opmerkelijke verandering in zijn denkwijze over landbouwbeleid. Na het lezen van het rapport van de Club van Rome, zag Sicco Mansholt in dat zijn moderne landbouwstrategie uiteindelijk niet houdbaar was. Hoewel hij dus een van de architecten was van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) van de Europese Unie, dat gericht was op het verhogen van de productie en het stabiliseren van de voedselvoorziening, begon Mansholt de negatieve gevolgen van dit beleid in te zien.

Een van de belangrijkste problemen die Mansholt herkende, was de overproductie die werd aangemoedigd door het GLB. Het beleid leidde tot wat bekend werd als de ‘boterbergen’ en ‘melkplassen’, spreekwoordelijke termen voor de enorme overschotten van landbouwproducten zoals boter en melk. Deze overschotten waren het gevolg van subsidies en prijsondersteuningsmechanismen die boeren aanmoedigden om meer te produceren dan de markt kon absorberen. Mansholt zag dit niet alleen als een economisch inefficiënte praktijk, maar ook als een verspilling van middelen.

Daarnaast begon Mansholt zich steeds meer bewust te worden van de milieu-impact van de intensieve, industriële landbouwpraktijken die hij ooit had bevorderd. Hij zag de schadelijke effecten van deze praktijken op de biodiversiteit, bodemgezondheid, waterbronnen en het bredere ecosysteem. De grootschalige toepassing van chemische meststoffen en pesticiden, die initieel de productiviteit verhoogden, hadden op lange termijn negatieve gevolgen voor de natuurlijke omgeving.

Deze inzichten leidden tot een radicale omslag in Mansholt’s denken. In de jaren 1970 schreef hij het ‘Mansholt Plan’, waarin hij pleitte voor een drastische vermindering van de landbouwproductie, de afbouw van overschotten, en een verschuiving naar meer ecologisch duurzame landbouwmethoden. Dit plan was controversieel en werd niet volledig geïmplementeerd, maar het markeerde een belangrijk moment in de geschiedenis van het Europese landbouwbeleid. Het weerspiegelde een groeiend bewustzijn van de noodzaak om economische, milieu- en sociale overwegingen in evenwicht te brengen.

De reflecties en latere kritiek van Mansholt op het GLB tonen zijn vermogen tot zelfreflectie en zijn bereidheid om zijn eerdere overtuigingen te herzien in het licht van nieuwe inzichten en uitdagingen. Zijn latere werk heeft bijgedragen aan het stimuleren van een debat over duurzame landbouw en heeft de weg geëffend voor latere hervormingen van het GLB, die meer nadruk leggen op milieu- en duurzaamheidskwesties. Mansholt’s evolutie in denken blijft relevant als een herinnering aan het belang van flexibiliteit en aanpassingsvermogen in beleidsontwikkeling, vooral in een wereld die voortdurend verandert en nieuwe uitdagingen met zich meebrengt.

Samenvatting

Door deze inspanningen had Mansholt een blijvende impact op de Europese landbouw en voedselvoorziening. Zijn werk heeft niet alleen geholpen om de onmiddellijke uitdagingen van de naoorlogse periode aan te pakken, maar heeft ook bijgedragen aan de langetermijn stabiliteit en duurzaamheid van de landbouwsector in Europa. Hij was een pionier in het erkennen van het belang van een evenwichtige relatie tussen landbouwproductie, milieu en maatschappelijke behoeften. Dit inzicht is vandaag de dag nog steeds relevant en vormt een belangrijk onderdeel van het huidige landbouwbeleid in de EU.

De erfenis van Mansholt gaat verder dan alleen het GLB. Zijn denken en strategieën hebben een aanzienlijke invloed gehad op hoe Europa de landbouw benadert, met een nadruk op innovatie, duurzaamheid en coöperatieve benaderingen. Zijn visie op de integratie van landbouw met bredere economische en sociale doelen blijft een inspiratiebron voor beleidsmakers en agrarische professionals.

In samenvatting, Mansholt’s rol in de naoorlogse wederopbouw van de Europese landbouwsector was veelzijdig en invloedrijk. Hij bevorderde niet alleen de landbouwproductie en verbeterde de logistieke systemen, maar hij droeg ook bij aan de verbetering van de levensstandaard van boeren, de modernisering van de landbouwpraktijken, en het leggen van de grondslag voor het huidige Europese landbouwbeleid. Zijn werk is een voorbeeld van hoe visie, leiderschap en beleidsinnovatie kunnen leiden tot aanzienlijke en langdurige veranderingen in een cruciale sector zoals de landbouw.

Vorige week vrijdagavond heb ik weer een boeiend gesprek gevoerd bij De Nieuwe Wereld (DNW). De vraag was of ik kort kon toelichten waarom de boeren in Duitsland de straat op zijn gegaan. Ik heb twee begrippen geïntroduceerd om de onrust te verklaren: a) boeren bevinden zich gezamenlijk in een oligopsonie, en b) de wet van Engels is van toepassing. Beleid dat geen rekening houdt met deze economische theorieën loopt een grote kans op mislukking. Het eisen van verduurzaming van boeren zonder rekening te houden met de (nadelige) effecten op hun inkomen is moreel gezien niet correct.

Wat is een oligopsonie?

Een oligopsonie is een marktvorm waarin er slechts een paar kopers zijn die een aanzienlijke invloed hebben op de markt en de prijzen van goederen of diensten. In een oligopsonie hebben deze beperkte kopers, vaak grote bedrijven of organisaties, de macht om de voorwaarden van de transacties te dicteren, waaronder de prijs die ze bereid zijn te betalen aan leveranciers. Deze situatie staat in contrast met markten met veel kopers, waar de prijzen meer door de markt worden bepaald.

Door hun aanzienlijke inkoopkracht kunnen de kopers in een oligopsonie lagere prijzen afdwingen of betere voorwaarden eisen, wat druk legt op de verkopers. Dit kan bijzonder uitdagend zijn voor kleinere leveranciers die afhankelijk zijn van deze beperkte kopers voor hun inkomsten.

Een oligopsonie kan leiden tot ongunstige omstandigheden voor verkopers, zoals lagere inkomsten en minder onderhandelingsmacht. Voorbeelden van oligopsonische markten zijn de landbouwsector, waar een klein aantal grote supermarktketens of verwerkingsbedrijven de prijzen kan beïnvloeden die zij betalen aan boeren, en de arbeidsmarkt in kleine steden, waar slechts enkele grote werkgevers de arbeidsvoorwaarden kunnen dicteren.

Inleiding:

In de wereld van de economische theorieën en principes is er één observatie die al meer dan een eeuw standhoudt als een onwrikbare pijler van consumentengedrag: de Wet van Engel. Vernoemd naar de Duitse statisticus Ernst Engel, die deze in de 19e eeuw formuleerde, biedt deze wet een fascinerend inzicht in de bestedingsgewoonten van huishoudens. Engel, wiens werk zich toespitste op het onderzoeken van huishoudelijke financiën, onthulde een opmerkelijke maar intuïtieve trend: naarmate het inkomen van een huishouden stijgt, neemt het percentage van dat inkomen dat aan voedsel wordt besteed af. Hoewel de absolute uitgaven aan voedsel kunnen stijgen, wordt een kleiner deel van het totale budget eraan toegewezen.

Deze eenvoudige constatering heeft diepgaande implicaties. In de kern onthult het een universeel patroon van menselijke consumptie, een dat consistentie vertoont over verschillende culturen en tijdperken heen. Het reflecteert niet alleen de veranderende prioriteiten van mensen als hun rijkdom toeneemt, maar het werpt ook licht op de dynamische aard van economische welvaart en armoede. In een wereld waar de economische ongelijkheid blijft groeien, biedt de Wet van Engel een kritische lens waardoor we de verdeling van rijkdom en de veranderende patronen van consumptie kunnen begrijpen.

In dit artikel zullen we de Wet van Engel verkennen in de context van moderne economieën, met een specifieke focus op de impact ervan op de landbouwsector. We zullen onderzoeken hoe dit principe zich manifesteert in zowel ontwikkelde als ontwikkelingslanden en hoe het de beslissingen van consumenten, boeren, en beleidsmakers beïnvloedt. Van de druk op de voedselprijzen tot de uitdagingen van voedselveiligheid en -duurzaamheid, de Wet van Engel blijft een essentiële factor in het begrijpen van zowel de huidige staat als de toekomstige richting van onze wereldwijde voedselsystemen.

Historische Context en Ontwikkeling van de Wet van Engel

De Wet van Engel, geformuleerd in de 1850s, is vernoemd naar de Duitse statisticus Ernst Engel. Engel’s observatie, gebaseerd op een gedetailleerde studie van huishoudelijke uitgaven in Pruisen, onthulde een fundamentele waarheid over consumentengedrag. Hij merkte op dat, ongeacht het cultuur of tijdperk, als het inkomen van een huishouden stijgt, het proportionele aandeel van het inkomen besteed aan voedsel afneemt. Deze observatie was revolutionair omdat het de eerste keer was dat een dergelijk consistent patroon in consumentenuitgaven werd geïdentificeerd en gedocumenteerd.

De Wet van Engel werd al snel opgepikt door economen en beleidsmakers als een cruciaal instrument voor het begrijpen van consumptiepatronen. Het werd gebruikt om sociale welvaart en de levensstandaard te meten, vooral in tijden waarin directe metingen van inkomen moeilijk te verkrijgen waren. De wet werd ook fundamenteel in de ontwikkeling van latere economische theorieën en modellen, waaronder die welke zich bezighouden met consumentenkeuze en budgetallocatie.

De Economische Theorie Achter de Wet van Engel

De Wet van Engel is in wezen een observatie over inkomenselasticiteit van de vraag naar voedsel. Inkomenselasticiteit meet hoe de vraag naar een goed verandert als het inkomen van de consument verandert. Engel’s ontdekking toonde aan dat voedsel een ‘noodzakelijk goed’ is; als het inkomen stijgt, neemt de vraag naar voedsel toe, maar in een langzamer tempo dan het inkomen zelf. Dit betekent dat het aandeel van het inkomen besteed aan voedsel afneemt naarmate men rijker wordt.

In lage-inkomenshuishoudens is een groot deel van het budget bestemd voor basisbehoeften, met name voedsel. Naarmate het inkomen stijgt, wordt het mogelijk om meer te besteden aan niet-essentiële goederen en diensten. Bijvoorbeeld, een gezin dat hun inkomen verdubbelt, zal waarschijnlijk meer uitgeven aan voedsel, maar deze verhoging is procentueel kleiner vergeleken met de toename in uitgaven aan andere goederen zoals onderwijs, gezondheidszorg, of recreatie.

De Wet van Engel in de Moderne Wereld

In de moderne context bevestigen economische studies wereldwijd nog steeds de geldigheid van de Wet van Engel. Echter, de exacte patronen kunnen variëren afhankelijk van factoren zoals geografische locatie, culturele achtergrond en economische ontwikkeling. De trend waarbij een kleiner percentage van het inkomen aan voedsel wordt besteed, blijft prominent aanwezig, hoewel de aard van wat als ‘voedsel’ wordt beschouwd, kan evolueren (bijvoorbeeld een verschuiving naar meer verwerkt of biologisch voedsel).

Het contrast tussen ontwikkelde en ontwikkelingslanden in de context van de Wet van Engel is bijzonder opvallend. In ontwikkelde landen, waar de inkomens over het algemeen hoger zijn, besteden huishoudens een veel kleiner percentage van hun inkomen aan voedsel. Dit is een direct gevolg van hogere inkomensniveaus, waardoor consumenten meer kunnen uitgeven aan luxe goederen en diensten. Aan de andere kant, in ontwikkelingslanden, waar een aanzienlijk deel van de bevolking leeft met lagere inkomens, blijft een groot deel van het huishoudbudget gericht op de aankoop van voedsel. Hier weerspiegelt de Wet van Engel de uitdagingen van economische groei en de noodzaak om de basisbehoeften te voorzien, zoals voedselzekerheid.

Deze verschillen in bestedingspatronen tussen ontwikkelde en ontwikkelingslanden onderstrepen de complexiteit van wereldwijde economische systemen en sociale structuren. Terwijl ontwikkelde landen zich kunnen richten op de kwaliteit en diversiteit van voedsel, worstelen veel ontwikkelingslanden nog steeds met basisvoedseltoegang en -zekerheid. Deze contrasten zijn niet alleen van cruciaal belang voor het begrijpen van wereldwijde economische ongelijkheden, maar ook voor het ontwikkelen van effectieve en rechtvaardige voedselbeleidsmaatregelen.

Impact op de Landbouwsector

De Wet van Engel heeft aanzienlijke gevolgen voor de landbouwsector, vooral wat betreft de inkomens van boeren en hun productiepraktijken. Naarmate huishoudens een kleiner deel van hun inkomen aan voedsel besteden, staan boeren onder druk om hun prijzen te verlagen om competitief te blijven. Dit kan leiden tot verminderde winstmarges en financiële instabiliteit voor boeren, vooral in regio’s waar landbouw de primaire inkomstenbron is. Bovendien kan deze druk boeren ertoe aanzetten om meer kosteneffectieve, maar mogelijk minder duurzame, landbouwpraktijken te hanteren, wat de kwaliteit en diversiteit van de voedselvoorziening kan beïnvloeden.

Door specifieke voorbeelden te onderzoeken, zoals de rijstboeren in Zuidoost-Azië of de maïsproducenten in Afrika, kunnen we de directe impact van de Wet van Engel op de landbouw zien. In deze regio’s kan een afname van het deel van het inkomen dat aan voedsel wordt besteed, leiden tot significante veranderingen in de landbouwproductie en zelfs tot economische instabiliteit.

Sociaal-Economische Implicaties

Een indirect gevolg van de Wet van Engel is de invloed op voedselveiligheid en -kwaliteit. In een poging om de kosten te drukken en aan de lagere prijsverwachtingen van consumenten te voldoen, kunnen producenten geneigd zijn om concessies te doen aan de kwaliteit en veiligheid van voedsel. Dit kan leiden tot gezondheidsrisico’s en een algemene afname van de voedselstandaarden, wat vooral problematisch is in landen met minder strikte regelgeving.

Een andere belangrijke overweging is de rol van de Wet van Engel in voedselverspilling en de evolutie van voedingspatronen. Met een kleiner deel van het inkomen besteed aan voedsel, kunnen consumenten minder waarde hechten aan wat ze kopen, wat kan leiden tot verhoogde voedselverspilling. Bovendien, naarmate mensen rijker worden, kunnen hun voedingspatronen verschuiven naar meer verwerkt en potentieel minder gezond voedsel, wat gezondheidsproblemen op de lange termijn kan veroorzaken.

Kritieken en Beperkingen van de Wet van Engel

Hoewel de Wet van Engel breed erkend en gebruikt wordt, heeft het ook kritiek gekregen. Sommige critici beweren dat de wet niet voldoende rekening houdt met culturele en regionale verschillen in voedselconsumptie. Anderen wijzen op de veranderende aard van wat als ‘voedsel’ wordt beschouwd in de loop der tijd, wat de toepasbaarheid van de wet kan beïnvloeden.

De wet heeft zijn beperkingen, vooral in zijn vermogen om de impact van snelle sociale en economische veranderingen, zoals globalisering en technologische vooruitgang, nauwkeurig te weerspiegelen. Daarom is het belangrijk om de Wet van Engel te zien als één van vele tools die gebruikt worden om consumentengedrag en economische trends te begrijpen, in plaats van als een allesomvattende regel.

De Toekomst van Voedselconsumptie en Landbouw

In de toekomst kunnen we enkele interessante ontwikkelingen verwachten met betrekking tot voedselconsumptie en landbouw, als gevolg van de voortdurende invloed van de Wet van Engel. Een belangrijke trend is de toenemende vraag naar hoogwaardige, duurzame en ethisch geproduceerde voedingsproducten in hogere inkomensgroepen. Daarnaast zal de technologische vooruitgang waarschijnlijk leiden tot meer efficiënte landbouwpraktijken, wat de productiekosten kan verlagen en mogelijk de inkomens van boeren kan stabiliseren of zelfs verhogen.

Technologische innovaties zoals precisielandbouw, verticale landbouw, en genetisch gemodificeerde gewassen kunnen een sleutelrol spelen in het vormgeven van de toekomstige landbouw. Deze technologieën kunnen helpen om de landbouwproductie te verhogen en tegelijkertijd de milieu-impact te verminderen. Duurzame praktijken worden ook steeds belangrijker voor consumenten, wat de landbouwsector kan aanzetten tot meer ecologisch verantwoorde methoden. Dit alles wijst op een toekomst waarin de landbouwsector zich aanpast aan zowel de economische realiteiten van de Wet van Engel als aan de groeiende wereldwijde zorgen om duurzaamheid.

Conclusie

De Wet van Engel, geformuleerd door Ernst Engel in de 19e eeuw, blijft een fundamentele bouwsteen in het begrijpen van economische en sociale dynamiek. Dit principe, dat het deel van het inkomen dat aan voedsel wordt besteed afneemt naarmate het inkomen toeneemt, heeft verstrekkende implicaties in de moderne wereld, variërend van de landbouwsector tot sociaal-economische structuren.

We hebben gezien hoe deze wet directe gevolgen heeft voor de landbouwsector, met name in relatie tot boereninkomens en productiepraktijken. In economieën die sterk afhankelijk zijn van landbouw, kan de druk om kosten te verlagen en productie-efficiëntie te verhogen soms ten koste gaan van duurzaamheid en voedselkwaliteit. Tegelijkertijd biedt het een belangrijk kader om de economische ontwikkeling en veranderende consumptiepatronen in zowel ontwikkelde als ontwikkelingslanden te begrijpen.

De sociaal-economische implicaties van de Wet van Engel zijn eveneens significant. De wet belicht kwesties zoals voedselveiligheid, voedselkwaliteit en zelfs voedselverspilling, die allemaal centraal staan in hedendaagse debatten over volksgezondheid en duurzaamheid. Daarnaast draagt de wet bij aan ons begrip van hoe veranderende inkomensniveaus invloed hebben op voedingspatronen en levensstijlkeuzes.

Ondanks enkele kritieken en beperkingen, blijft de Wet van Engel een waardevol instrument voor economen, beleidsmakers en sociale wetenschappers. Het biedt een raamwerk om de complexe relatie tussen inkomen en consumptie te analyseren, een relatie die essentieel is voor het begrijpen van zowel individuele als collectieve economische beslissingen.

In de toekomst zullen de principes van de Wet van Engel blijven evolueren en zich aanpassen aan nieuwe economische realiteiten. De toenemende rol van technologie in de landbouw, de verschuivende aandacht naar duurzaamheid en de voortdurende wereldwijde economische ontwikkelingen zullen allemaal invloed hebben op hoe deze wet wordt geïnterpreteerd en toegepast. Wat echter onveranderd blijft, is de fundamentele waarheid die Engel meer dan een eeuw geleden ontdekte: dat onze economische keuzes diep verweven zijn met onze basisbehoeften, en dat voedsel, als een van deze basisbehoeften, altijd centraal zal staan in onze economische overwegingen.

Zo staat de Wet van Engel symbool voor de tijdloze interactie tussen economie en het dagelijks leven, een interactie die blijft evolueren maar altijd relevant blijft in onze voortdurende zoektocht naar economische en sociale welvaart.

Algemene Inleiding

Het energieverbruik van kunstmatige intelligentie (AI) en wereldwijde datacentra is een cruciaal en groeiend onderwerp. Met datacentra die momenteel ongeveer anderhalf tot drie procent van alle elektriciteit wereldwijd verbruiken en één procent van de totale CO₂-uitstoot produceren, wordt de impact op het milieu steeds zorgwekkender.

De digitale revolutie heeft de wereld veranderd en onze afhankelijkheid van technologie is exponentieel gegroeid. Achter de schermen van onze favoriete apps, websites en slimme apparaten bevinden zich enorme datacentra die de motor vormen van onze digitale samenleving. Tegelijkertijd heeft kunstmatige intelligentie (AI) een revolutie teweeggebracht in sectoren zoals gezondheidszorg, financiën, transport en entertainment. Maar deze technologische vooruitgang heeft een prijs: een aanzienlijk energieverbruik.

In dit artikel duiken we dieper in het energieverbruik van AI en wereldwijde datacentra. Hoeveel energie en water verbruiken datacentra wereldwijd en in Nederland? En wie zijn de grootste beheerders van datacentra? We analyseren de huidige situatie, voorspellen toekomstige trends en onderzoeken mogelijke oplossingen om deze groeiende energiehonger te temmen.

Huidige Situatie m.b.t. energie en water voor Datacentra en AI

Datacentra vormen de ruggengraat van moderne technologie, maar hun groeiende energieverbruik en CO₂-uitstoot roepen vragen op over duurzaamheid en milieubewustzijn. Met de groeiende trend van digitalisering neemt niet alleen de vraag naar datacentra toe, maar ook de energiebehoefte om aan deze vraag te voldoen. Datacentra zijn faciliteiten waar servers en andere IT-apparatuur staan die digitale processen ondersteunen. Datacentra zijn essentieel voor de digitale economie en de samenleving, maar ze verbruiken ook energie en water voor hun werking en koeling. 

Historisch gezien waren datacentra afhankelijk van traditionele energiebronnen. Recentelijk stappen datacentra echter over op hernieuwbare energiebronnen. Momenteel wordt al ongeveer 40% van het wereldwijde datacenterenergiegebruik gedekt door hernieuwbare energie. De overstap naar hernieuwbare energiebronnen zoals zonne- en windenergie is een veelbelovende ontwikkeling. Vooraanstaande datacentra benadrukken hun inzet voor duurzaamheid door groene energie te gebruiken.

Een van de grootste uitdagingen in datacentra is het beheersen van de hitte gegenereerd door servers. Innovatieve koelingssystemen, waaronder vloeibare koeling en geavanceerde ventilatiesystemen, dragen bij aan een efficiënter energiegebruik. 

Volgens het Internationaal Energie Agentschap (IEA) verbruiken datacentra wereldwijd zo’n 220-320 TWh in 2021. Het IEA rapporteert dat datacenters en datatransmissie-netwerken elk goed voor ongeveer 0,9-1,3% van het wereldwijde elektriciteitsverbruik in 2021, vergelijkbaar als in 20101. Dit komt doordat datacentra steeds efficiënter worden in het gebruik van energie, onder meer door de concentratie van IT in grootschalige en professionele datacentra, de toepassing van virtualisatie en cloud computing, en de inkoop van duurzame energie.

Het waterverbruik van datacentra hangt af van de koelmethode die wordt gebruikt. Sommige datacentra gebruiken water om de warmte af te voeren die wordt gegenereerd door de servers, terwijl andere datacentra luchtkoeling gebruiken. Het waterverbruik van datacentra kan variëren van enkele liters tot enkele duizenden liters per megawattuur, afhankelijk van de locatie, het klimaat, het ontwerp en de efficiëntie van het datacentrum. Het waterverbruik van datacentra kan ook gevolgen hebben voor de beschikbaarheid en kwaliteit van drinkwater, vooral in gebieden waar water schaars is of onder druk staat door klimaatverandering.

In Nederland zijn er ongeveer tweehonderd datacentra, waarvan drie hyperscale datacentra van Google en Microsoft. Hyperscale datacentra zijn grote datacentra die in beheer en eigendom zijn van één bedrijf, zoals Google, Microsoft, Amazon of Facebook. Deze bedrijven zijn ook de grootste beheerders van datacentra wereldwijd, met meer dan 700 hyperscale datacentra in 34 landen. Naast hyperscale datacentra zijn er ook colocatie datacentra, die hun ruimte en faciliteiten verhuren aan verschillende klanten, zoals cloudproviders, hostingproviders, bedrijven, overheden en organisaties5.

Het CBS heeft onderzocht dat het totale elektriciteitsverbruik van datacentra in Nederland in 2020 3,2 miljard kilowattuur (TWh) bedroeg, wat neerkomt op 2,8% van het totale elektriciteitsverbruik in Nederland. Dit komt overeen met 0,38% van het totale energieverbruik in Nederland. Het CBS heeft ook vastgesteld dat het totale waterverbruik van de sector Informatie en Communicatie, waar datacentra onderdeel van zijn, op 1 miljoen kubieke meter uitkwam in 2020, wat neerkomt op 0,08% van het totale leidingwaterverbruik in Nederland. Volgens de Dutch Data Center Association (DDA) kopen datacentra in Nederland 88% van hun stroom groen in.

Datacentra vergeleken met de luchtvaartsector en Energiebehoefte

Datacentra zijn dus de ruggengraat van het internet. Ze huisvesten servers, opslagapparaten en netwerkapparatuur die enorme hoeveelheden gegevens verwerken.  Momenteel verbruiken datacentra wereldwijd ongeveer anderhalf tot drie procent van alle elektriciteit. Dit percentage zal naar verwachting blijven stijgen naarmate onze digitale afhankelijkheid groeit. De CO₂-uitstoot van datacentra is vergelijkbaar met die van de luchtvaartsector, wat aantoont dat deze infrastructuur een aanzienlijke impact heeft op het milieu. 

De luchtvaartsector is ook een belangrijke bron van CO₂-uitstoot, die bijdraagt aan de klimaatverandering. Volgens het Internationaal Energie Agentschap (IEA) was de luchtvaartsector in 2021 verantwoordelijk voor 2,4% van de wereldwijde CO₂-uitstoot1. Dit komt vooral door het gebruik van kerosine, een fossiele brandstof die veel CO₂ produceert bij verbranding. Een liter kerosine levert ongeveer 4 kilogram CO₂ op.

Het trainen van AI-modellen vereist enorme rekenkracht en dus veel elektriciteit. Een enkele trainingssessie van een geavanceerd AI-model kan tot 500 ton CO₂-uitstoot genereren, vergelijkbaar met duizend auto’s die duizend kilometer rijden. AI-systemen, zoals het baanbrekende ChatGPT verbruiken aanzienlijke hoeveelheden stroom. De balans tussen prestaties en energie-efficiëntie is een uitdaging.

Datawetenschapper Alex de Vries schat dat AI-serverfarms tegen 2027 een verbazingwekkende 85 tot 134 terawatt-uur (TWh) aan energie per jaar kunnen verbruiken. Dit komt overeen met het elektriciteitsverbruik van een land als Nederland. Deze groeiende energiebehoefte is niet duurzaam en vereist dringend aandacht. Onderzoekers werken aan manieren om AI-systemen groener te maken door:

• Hardware-innovaties, zoals energiezuinige chips die werken zoals onze hersenen.
• Het verminderen van energieverspilling bij het trainen van AI-modellen.
• Efficiëntere algoritmen die dezelfde resultaten behalen met minder rekenkracht.

Kritiek, Uitdagingen en Kansen voor de toekomst

Laten we dieper ingaan op de kritiek, uitdagingen en kansen met betrekking tot het energieverbruik van datacentra en kunstmatige intelligentie:

1. Koolstofvoetafdruk:

• Kritiek: Datacentra staan onder toenemende druk vanwege hun aanzienlijke koolstofvoetafdruk. Het verbruik van niet-hernieuwbare energiebronnen en de bijbehorende CO2-uitstoot zijn zorgwekkend.
• Uitdaging: Verdere verbeteringen in duurzaamheid en energie-efficiëntie zijn essentieel om deze impact te minimaliseren.
• Kans: De overstap naar hernieuwbare energiebronnen, zoals zonne- en windenergie, is een veelbelovende ontwikkeling.

2. E-waste:

• Kritiek: De groeiende hoeveelheid elektronisch afval (e-waste) van verouderde servers is een punt van zorg. Dit benadrukt de behoefte aan verantwoord levenscyclusbeheer in datacentra.
• Uitdaging: Het minimaliseren van e-waste door efficiëntere hardware-upgrades en recyclingpraktijken.
• Kans: Innovaties in hergebruik en recycling kunnen bijdragen aan duurzamere datacentra.

3. Quantum Computing:

• Kritiek: Traditionele computers verbruiken veel energie bij complexe berekeningen. Quantum computing belooft efficiëntere berekeningen met minder energieverbruik.
• Uitdaging: Het ontwikkelen van praktische quantumcomputers en integratie ervan in datacentra.
• Kans: Quantum computing kan de energie-efficiëntie van datacentra aanzienlijk verbeteren.

4. Edge Computing:

• Kritiek: Centrale datacentra hebben hoge energiebehoeften. Edge computing, waarbij rekenkracht dichter bij gebruikers wordt gebracht, kan dit verminderen.
• Uitdaging: Het opzetten van een robuuste edge-infrastructuur.
• Kans: Efficiëntere en snellere gegevensverwerking met minder energie.

5. Virtualisatie en Server Consolidatie:

• Kritiek: Inefficiënt gebruik van serverbronnen verhoogt het energieverbruik.
• Uitdaging: Implementatie van virtualisatie en server consolidatie om bronnen efficiënter te benutten.
• Kans: Vermindering van energieverspilling door optimalisatie.

6. Datacentra Ontwerpen met Energie-efficiëntie in Gedachten:

• Kritiek: Traditionele datacentra zijn niet altijd ontworpen met energie-efficiëntie als prioriteit.
• Uitdaging: Het ontwerpen van datacentra met een expliciete focus op duurzaamheid en efficiëntie.
• Kans: Locatiekeuze, architectuur en gebruik van duurzame materialen kunnen bijdragen aan energiebesparing.

Conclusie

Het energieverbruik van datacentra -vergelijkbaar met de wereldwijde luchtvaartsector- en kunstmatige intelligentie is een complex en groeiend probleem. Met voortdurende technologische ontwikkelingen en een groeiende bewustwording van duurzaamheid, is de toekomst van datacentra nauw verbonden met hun vermogen om efficiënter met energie om te gaan. Het is niet te verwachten dat het wereldwijde gebruik van datacentra zal afnemen, daartoe zouden immers consumenten flink hun gedrag moeten aanpassen, toename van gebruik van ICT, appjes en AI ligt eerder in de lijn van de verwachting.

Beleidsmaatregelen en technologische innovaties spelen een sleutelrol in het realiseren van een duurzamere digitale toekomst. Het energieverbruik van AI en wereldwijde datacentra is dus een cruciaal onderwerp dat aandacht verdient. Terwijl we genieten van de voordelen van technologie, moeten we ook streven naar duurzaamheid. Laten we samenwerken om een evenwicht te vinden tussen innovatie en verantwoord energiegebruik. 

Tainter’s Theory of Collapse
Joseph Tainter, in his work “The Collapse of Complex Societies,” argues that societies tend to become more complex as they try to solve problems. As complexity increases, so does the need for resources. Tainter’s theory challenges the notion that innovation and surplus energy lead to increased sustainability. Instead, he suggests that complexity arises as societies tackle problems, often leading to a demand for more resources.

Jevons Paradox
The Jevons Paradox, named after economist William Stanley Jevons, posits that improvements in the efficiency of resource utilization can paradoxically lead to increased overall consumption of that resource. In the context of energy, if technological advancements make energy use more efficient, it might result in an overall increase in energy consumption rather than a decrease.

Reevaluating Sustainability
The common perspective that innovation and surplus energy automatically lead to sustainability is questioned by these theories. Tainter’s view highlights that complexity is not a mere luxury but often a response to challenges, necessitating increased resource consumption. The Jevons Paradox warns us that efficiency gains might not guarantee reduced resource use.

Historical Illustration: The Roman Empire
The history of the Roman Empire serves as an illustration. The Empire faced numerous challenges, and its attempts to solve these problems often led to increased complexity. Ultimately, the Roman Empire collapsed, showing that complexity doesn’t guarantee long-term sustainability.

Implications for the Future
Understanding these concepts has profound implications for our approach to sustainability. Merely relying on conservation and efficiency gains might not be sufficient. If Tainter’s theory holds, addressing problems could lead to increased complexity and resource consumption. This doesn’t mean we should abandon conservation efforts, but it calls for a more comprehensive and nuanced approach.

Energy Consumption and Sustainability
Contrary to the idea that reducing energy consumption is the only path to sustainability, Tainter’s perspective suggests that future sustainability may require continued high levels of energy consumption. This challenges the simplistic view that reducing energy use will automatically lead to a sustainable future.

Waarom is het stikstofdossier zo’n slepende affaire en wat is er aan te doen? De in Delft opgeleide ingenieur Wouter de Heij werd als kind al gegrepen door milieuvraagstukken. Inmiddels is hij 50 en deelt hij zijn oordeel over wetenschappelijk en bestuurlijk onvermogen bij de aanpak van stikstof.

Wil je een wetenschappelijke paper over depositie schrijven? Liever nog een rapport en nog liever een boek? Die vragen kreeg ik de afgelopen jaren regelmatig. Het dossier is inderdaad zo complex dat een artikel al snel tekortschiet. Moet je beginnen bij de fysica, chemie, biologie of ecologie? Of bij de (onhandige) wetgeving? Of bij het verzamelen van de data voor de modellen waarmee we rekenen aan stikstof? Of bij de modellen? Of toch maar bij de ruimtelijke ordening die we te lijf gaan met het vrijmaken van milieuruimte om te kunnen bouwen. Stikstof gaat uiteindelijk over kunstmatig toegevoegde mest en de vraag hoeveel milieuschade mensen zich willen toestaan om hun levensruimte binnen die van de natuur te realiseren. 

Vanuit vrijwel elk perspectief of discipline is een duiding te geven aan het waarom achter al die aandacht voor stikstof.

In vervolg op De politiek moet leren dansen wil ik in deze tekst de nadruk leggen op de wetenschap achter reactief stikstof (de vorm die de natuur overbemest) en uitleggen hoe de verspreiding ervan werkt vanaf de bron die het uitstoot. In een eerdere tekst introduceerde ik een begrippenapparaat waarop ik hier verder bouw. Ik begin met een alinea die mijn persoonlijke opinie weergeeft; daarin bekritiseer ik vooral de rommelige manier waarop de politiek zich kwijt van haar beleidstaken.

Daarna probeer ik zo rationeel en wetenschappelijk mogelijk een duiding te geven van de natuurkundige aspecten (emissie, verspreiding en depositie) van stikstof. Vervolgens sluit ik af met een advies aan beleidsmakers en politici om de vastgelopen situatie weer vlot te trekken. Later verschijnt nog een tekst die helemaal gewijd is aan depositie.

Mijn politieke opinie
Als kind hoorde ik al over mestoverschotten. Als tiener hoorde ik over zure regen. Als jonge student leerde ik over broeikasgassen en de ozonlaag. Dit jaar ben ik vijftig geworden. Terugkijkend denk ik dat Nederland er een potje van gemaakt heeft.

We hebben lang gedacht dat ons land “af was” en deden en doen daarom niet meer aan ruimtelijke ordening. De zittende generaties ambtenaren en politici werken vanuit dichtgetimmerde regeerakkoorden en denken hun werk vanuit juridische processen en beïnvloedende communicatie te kunnen doen. Vanuit visie, inhoud en gesprek daarover vooruitkijken is er niet bij.

Als ik vanuit die opmerkingen meteen inzoom op het stikstofdossier, dan concludeer ik een aantal zaken. Wetenschappelijke onderzoekers en toepassers van hun werk hadden niet mogen toestaan dat er geen budget was voor praktijkmetingen. Diezelfde onderzoekers hadden wat nederiger moeten zijn en niet te snel naar een model als beste benadering van de werkelijkheid mogen grijpen. Er hadden incentives moeten zijn om boeren en industrie te motiveren hun emissies naar bodem, lucht en water steeds verder te reduceren. Politici en beleidsambtenaren hadden niet moeten willen geloven in ‘silver bullets’ (zoals sturen op alleen CO₂en stikstof); bovendien hadden zij hun taak – het land regeren en beleid maken – niet uit handen mogen geven aan advocaten, rechters, wetenschappelijke instituten en NGO’s. Wij zijn rijke westerlingen in het penthouse van de piramide van Maslow. Omdat we de middelen hebben, vind ik dat wij ook de plicht hebben om zuinig met onze omgeving om te gaan en dat we ons land ‘mooier’, ‘schoner’ en ‘welvarender’ moeten doorgeven aan de volgende generaties.

Achtergrond van reactief stikstof
Sinds de ontdekking van fossiele brandstoffen en die van het Haber-Bosch proces waarmee we stikstofkunstmest uit de lucht kunnen concentreren met fossiele brandstoffen, hebben we op een grote schaal reactief stikstof kunnen ‘maken’ en de lucht in geblazen. Vooral in dichtbevolkte gebieden met veel mensen en vee (Nederland, de Po-vlakte in Noord-Italië en het Ruhrgebied in Duitsland) zie je de nadelige effecten daarvan op de luchtkwaliteit. Stikstof is vooral een lokaal thema (binnen honderden kilometers) en een betrekkelijk korte tijdschaal (enkele tot tientallen jaren). Het gaat, kortom, om lokale (leef)milieus nu en in de nabije toekomst. In Nederland hebben we periodes gehad met vooral (te) veel vee. We gaan nu een periode in met (te) veel mensen. Als we dat accepteren maar ook een schone leefomgeving willen behouden, dan zijn er twee beleidssporen: a) minder activiteit (reductie), b) de bestaande activiteiten schoner maken (innovatie); maar het liefste wel met behoud van welvaart en werkgelegenheid in ons land.

Er zijn twee soorten reactief stikstof. NOx, stikstofoxiden, die vooral vrijkomen bij de verbranding van fossiele brandstoffen in fabrieken en vervoersmiddelen, en ammoniak. NH₃, ammoniak, komt vooral vrij bij veehouderij door het vervloeien van vaste mest en urine. Maar er zijn ook industriële bronnen van ammoniak. In een stal kun je ammoniak met bijvoorbeeld een gaswasser afvangen, uitgaande van een perfect dichte kippenstal of varkensstal. Ammoniak-emissies zijn ook te reduceren door urine en mest niet te mengen of door dieren anders te voeren. De ammoniakuitstoot in Nederland wordt vooral veroorzaakt door de herkauwers (koeien). 

Deze vele emissiebronnen zorgen ervoor dat de concentratie ammoniak en NOx in Nederland hoog is, maar dat deze ‘deken’ ook niet overal even dik is. De dikte van de deken hangt immers ook af van het weer (regen, wind), het seizoen, en import en export van reactief stikstof vanaf zee (schepen en wind) of onze buurlanden (België, met aanvoer vanuit Frankrijk).

Met moderne sensoren kunnen we punt-metingen uitvoeren die NOx en ammoniakconcentraties in kaart brengen. Met satellieten kunnen we een indruk krijgen van de kolom-concentratie (een satelliet kijkt tweedimensionaal en kan slecht verschillen in hoogte meten). Daarnaast kunnen we indirecte metingen uitvoeren (denk aan de zuurgraad van de bodem) of ecologische observaties op de grond en de flora en fauna doen die correleren met de stikstofconcentraties in de lucht. Tenslotte kunnen we proberen met computermodellen te voorspellen hoe reactief stikstof zich over het land (en naar bodem en hogere luchtlagen) verspreidt. Het onder meer in Nederland gehanteerde OPS-model is daar een bekend voorbeeld van, het is een zogenaamd CFD (computational fluid dynamic) model. CFD is een 2D en 3D aanpak waar in de ingenieurswereld veel gebruik van wordt gemaakt (FEM is een ander voorbeeld). Er zijn overigens maar heel weinig plekken aan de Nederlandse universiteiten waar studenten in aanraking komen met FEM/CFD-modellen aangezien deze vaardigheid alleen relevant is voor maar enkele beta-opleidingen, vooral aan technische universiteiten. Hoe dan ook, het gaat om het meten of schatten van de concentratie van reactief stikstof in de lucht.

Beide soorten reactief stikstof, NOx en NH, hebben effect op de luchtkwaliteit, de gezondheid van burgers en de kwaliteit van natuurgebieden. De kwaliteit van natuurgebieden wordt echter niet alleen door stikstof bepaald. Temperatuur, droogte, wind, bodemkwaliteit, aanwezigheid (of afwezigheid) van fosfaat en andere mineralen, en beheer spelen een net zo grote rol. Ik mis nog vele factoren. Ecosystemen zijn dynamisch en uiterst complex. Het is naïef om daar reductionistisch naar te kijken. Om die reden schreef ik eerder dat modellen de duivel in het politieke systeem zijn. 

Onzekerheden
Stikstofemissie, -verspreiding en -depositie lijkt een relatief rechttoe rechtaan vakgebied. Maar dat valt tegen. Het bestaat uit verschillende vakgebieden met elk een eigen specialisme. De betrokken wiskundigen zijn zelden geschoold in biologie. De ecologen hebben niet veel kennis van verspeidingsmodellen. Weerkundigen hebben geen inzicht in de complexiteit van de ecologie en biologie. En tenslotte zijn de bodemkundigen van bijvoorbeeld Wageningen UR weer veel te weinig betrokken bij de rekenmodellen die het RIVM onderhoudt (Aerius).

Er zit de nodige wetenschappelijke onzekerheid in zes deelonderwerpen. 

1. Allereerst zijn de emissiebronnen zelf onduidelijk. Hoe zit het nu werkelijk in de praktijk met de stikstof-bronnen en de import en export? Bij een chemische fabriek kun je meten wat de concentratie van stikstof is die uit de schoorsteen komt. En je kunt deze concentratie vermenigvuldigen met de flow van de emissie zodat je die precies kunt vaststellen. Bij een gesloten varkensboerderij kan dat ook. In een weiland met koeien of langs een autoweg wordt dit al veel ingewikkelder. En hoeveel stikstof importeren we via de lucht die niet op Nederlands grondgebied is uitgestoten? Ik vermoed dat de onzekerheidsmarges van de totale emissies in de tientallen procenten lopen.
2. De verspreiding van componenten door de lucht. We kunnen het weer niet eens twee weken goed vooruit voorspellen. Hoe beter we het weer zouden kunnen voorspellen, hoe beter we de verspreiding van componenten in de lucht kunnen voorspellen; mits we de emissiebronnen goed kennen natuurlijk. Omdat in beleid gewerkt wordt met gemiddelde wind en neerslag is de onzekerheidsmarge groot. In de literatuur wordt deze ingeschat op minimaal tientallen procenten. Alleen de lokale stikstofconcentratie lijkt vrij aardig met modellen voorspeld te kunnen worden zoals uit de recente studie van de UvA is gekomen. 
3. De afbraak van reactief stikstof door zonlicht en UV in de lucht. En ook de precieze processen van denitrificatie en nitrificatie in de bodem. Dat zijn allemaal dynamische chemische processen die een rol spelen. Aangezien deze processen in een kolom omhoog (de ‘z-richting’) plaatsvinden en er weinig tot niet gemeten wordt op grotere hoogte, zijn dit bestens experimentele wetenschapsdomeinen. Er is domweg nog te weinig over bekend. Satellieten meten in een kolom in de z-richting en kunnen dus ook geen afdoende antwoorden bieden. Kennis over deze afbraakprocessen van groot belang, maar grotendeels onderbelicht.
4. Regen en natte depositie. Natte depositie valt goed te meten door regenwater op te vangen en de stikstofconcentratie in het regenwater vast te stellen. Het meetnetwerk in Nederland is erg klein. Eigenlijk zouden we gewoon een paar honderd meetpunten moeten opzetten per provincie. Dat is niet ingewikkeld, niet extreem kostbaar en biedt de mogelijkheid om feitelijke maanddata per locatie te bepalen. Berekenen met OPS is dan niet meer nodig en bespaart een boel discussie over modelfouten waarvoor altijd weer gecorrigeerd moet worden. Let wel, de vermestende werking van natte depositie is alleen relevant als het regent; dat doet het in Nederland circa 7% van de tijd. Vanwege de overvloedige regenval is het logisch te verwachten dat het aandeel natte depositie in 2023 hoger is dan we denken. Zelf verwacht ik dat de totale werkelijke depositie lager zal blijken dan de modellen van RIVM berekenen.
5. Droge depositie. Om met de deur in huis te vallen: droge depositie is niet direct meetbaar te maken en kan alleen indirect worden geschat en berekend. In de jaren ’90 van de vorige eeuw is er het nodige praktijkonderzoek gedaan. Rond 2000 is het meetnetwerk vrijwel stopgezet. Er staan een stuk of zes zogeheten COTAG-palen in Nederland. Ze doen zogenoemde flux-metingen (uit de vorige eeuw) en berekenen via een model de droge depositie. Ik ben bang dat het een theoretische blackbox is met de schijn van echte metingen en denk dat het werken met biomarkers een betere meetkwaliteit en zinvolle modelberekeningen biedt. Dat is niet goedkoop, maar beleid bepalen en de resultaten van de uitvoering monitoren zonder deugdelijke praktijkmetingen lijkt me unfair en incorrect. Inmiddels heb ik tientallen wetenschappelijk papers gelezen en durf ik te concluderen dat de meest gebruikte modellen de depositie met minstens een factor 2 overschatten. Ik sluit zelfs een factor 3 à 4 niet uit. In een volgend artikel ga ik specifiek op deze wankele wetenschap in. Droge depositie is de olifant in de kamer van het stikstofbeleid.
6. Bodem-activiteit en specifiek de bodem-chemie. De bodem is een dynamisch fenomeen, wellicht zelfs een dynamisch evenwicht. Dynamische evenwichten zijn systemen waarbij de concentratie van een component in de bodem relatief stabiel is, maar er toch een influx en uitflux is. Natte depositie kan immers ook in diepere bodemlagen weer wegvloeien naar grondwater zonder dat stikstof in de bodem toeneemt. Daarnaast treden ook nitrificatie en denitrificatie op. Beide processen zijn niet verwerkt in Aerius. Er is een brede roep om ook bodemmonsters te nemen – ik ben niet tegen – maar ook daar moet een juiste wetenschappelijk interpretatie op gegeven worden.

Dit alles maakt dat het hele dossier een gekke combinatie is van juridisch strenge wetten en een wetenschappelijk domein dat over vele vakgebieden gaat en vol onzekerheden zit. Het is niet overdreven om te constateren dat het met zekerheid is afgegleden naar een theoretische werkelijkheid die zich in computermodellen afspeelt. Beleid en doelen zijn los van de werkelijkheid geraakt en ontwikkelen zich ver van de praktijk. Dat zou niet waar mogen zijn, maar is het wel. Het stikstofvakgebied kan alleen goed groeien als er met voldoende budget aan meerdere universiteiten kan worden samengewerkt. De te dominante rol van RIVM helpt niet in de voortgang van het vakgebied.

Aerius, de schil om OPS
In de media gaat het vaak over het Aerius-model. Dat is de grafische schil over het werkelijke wiskundig model met de hiervoor al verschillende keren genoemde naam OPS. OPS berekent de concentratie van componenten in de lucht. Aerius zorgt ervoor dat gebruikers scenarioberekeningen kunnen uitvoeren met OPS en kunnen inschatten hoeveel depositie volgens het model ‘op de grond’ terecht komt. Of dat ook in de werkelijkheid gebeurt, is zoals ik al duidelijk maakte een tweede.

Aerius gebruikt als input een hele lijst van emissie-bronnen (die via het RIVM en de WUR wordt opgesteld). Daarin staan naast alle industriële gebruikers ook boeren met hun stallen en hun hoeveelheid vee. Tientallen jaren geleden zijn er bij DLO (nu onderdeel WUR) praktijkonderzoeken gedaan naar emissies bij vee in stallen, hoe vaak deze worden gemoderniseerd is mij onbekend. De laatste jaren zijn er wel regelmatig de nodige foutjes ontdekt in deze emissie-lijst. De lijst zelf is niet helemaal openbaar vanwege privacy-wetgeving (AVG), maar ik zie geen redenen om de data niet vrij te geven voor onderzoek. Alleen dan kunnen politiek en wetenschap adequaat controleren of de lijst terecht en relevant is. 

Naast emissie per bron (uitgedrukt in mol stikstof per jaar per bron) speelt het warmtevermogen van de bron een grote rol en de hoogte van de emissie bron (is er een schoorsteen of niet). OPS zelf kan je het beste zien als een weer-model; het voorspelt de convectie van stoffen die in de lucht zitten en hoe deze zich vervolgens verspreiden over (het oppervlak van) Nederland. De emissiebron-input wordt gebruikt om via het model van een gaussian plume curve te bepalen tot hoe hoog stoffen als NOx of ammoniak opstijgen en hoe ver deze dan vanaf de bron worden verspreid in de lucht. OPS is derhalve een model dat de gemiddelde concentratie per puntlocatie van NOx of ammoniak probeert in te te schatten. In OPS zit tevens een module met de titel DEPAC (DEPosition of Acidifying Compounds). Met die module wordt vervolgens geschat hoe groot de droge en natte depositie is op basis van de concentratie ammoniak en NOx zoals door het OPS-verspreidingsmodel wordt geschat op basis een tabel. Dat is niet bepaald solide; ik noem het liever ‘zwakke wetenschap’ bij gebrek aan echte gegevens. Binnenkort ga ik in op droge depositie-metingen (die er vrijwel niet zijn) en de vraag hoe goed DEPAC de droge depositie inschat. Spoiler: niet zo heel erg goed.

Hoe zit het met de Kritische Depositiewaarde (KDW)?
Ik legde zojuist uit dat er heel wat wordt in- en afgeschat zonder harde gegevens. Aerius schat via OPS met DEPAC in wat de vermesting (droge en natte depositie) is per hectare natuur per jaar. Die hectare heet in Aerius een hexagoon vanwege de vorm zoals die in het model is gestopt. Ecologen hebben Nederland echter ook ingedeeld in vergelijkbare hexagonen, maar dan op basis van het type natuur. Vervolgens hebben ecologen vastgesteld bij welke totale stikstofdepositie er geen risico’s zijn, en boven welke depositie er risico’s kunnen gaan ontstaan.

Nederland heeft de KDW een rol in wet- en regelgeving gegeven. Dat is een risiconorm en geen harde waarde. Op de autosnelwegen in Nederland mag je 100 rijden (of zachter), erboven krijg je een boete. Dat is een harde grens. Zo werkt het niet bij de KDW. Onder de KDW zijn de dames en heren ecologen ervan overtuigd dat – op basis van proefjes in bloempotten in een lab – er geen risico’s zijn op verandering het ecosysteem. Overschrijding van de KDW vergroot de kans op veranderingen. Pas bij zeer hoge depositiewaarden nemen de risico’s toe als er geen natuurbeheer zou zijn. De KDW kan je het beste vergelijken met de richtlijnen voor het drinken van alcohol, tussen de 0 en 1 glas per dag is het risico verwaarloosbaar klein, en erboven nemen de risico’s geleidelijk toe. Maar bij 2 glazen ga je niet gelijk ziek worden, dan moet je echt wel tientallen glazen per dag en ook nog eens elke dag drinken om echt ziek te worden. Om het eenvoudig en duidelijk te zeggen: de experts van RIVM weten niet wat een KDW betekent, terwijl de ecologen die de KDW vastleggen zelden weten wat Aerius/OPS berekent.

Beleidsevaluatie 
Als je het dossier vanuit de bovenstaande blik bekijkt, dan kun je weinig anders dan concluderen dat er wel erg veel onhandigheden zijn terechtgekomen in dit dossier. Het dossier zit vooral juridisch vast door heel strikte wet- en regelgeving die wetenschappelijk op het nodige drijfzand staat. Het dossier zit tevens vast op het onvermogen van de rijksoverheid om keuzen te maken op het onderwerp ruimtelijke ontwikkeling (wat willen we wel en niet in ons landje). Het stikstofdossier heeft gezorgd voor een blokkade in de ontwikkeling van ons land. 

Het volgende kabinet kan drie stappen zetten:

• Erken dat we er samen een potje van hebben gemaakt. Van daaruit kan een nieuwe stap worden gezet: reset het kader en de bestaande Nederlandse regelgeving.
• Erken dat Nederland een Ruimtelijke Ordeningsvraagstuk heeft en dat de vraag op tafel ligt hoe we in ons kleine landje met zoveel mensen, activiteiten en ambities willen omgaan. Het kan zijn dat we kleine stukjes natuur hun beschermde status moeten afnemen, het kan zijn dat we bewuster met immigratie moeten omgaan, en het kan zijn dat we meer hoogbouw in de randstad gaan moeten creëren. Het kan ook zijn dat we een stuk Noordzee moeten gaan inpolderen. Enfin, dit is een proces waarbij ontwerpers de vergezichten kunnen geven en dus het ministerie van VROM weer heruitgevonden moet worden.
• Erken dat de inzet van een complex model zoals Aerius/OPS bij het verstrekken van vergunningen of beoordelen van beleid onhandig was. Ondanks dat computers sneller dan ooit zijn, zou beleid gemaakt moeten worden door mensen die rationele ‘regels’ voorstellen die door onze politici overgenomen kunnen worden (of niet). Onze democratie mag niet overgedragen mogen worden aan Kafkaësk functionerende computermodellen. In het stikstofdossier zijn bijvoorbeeld heel eenvoudige beleidsrichtlijnen te formuleren: a) boerderijen met vee moeten op minimaal 500 meter afstand komen van stikstofgevoelige Natura 2000-gebieden, b) we gaan een emissiereductie-programma voor alle sectoren implementeren, c) we gaan enkele stikstofgevoelige Natura 2000-gebieden hun status afnemen of extra investeren in beheer.

De laatste week staat Nederland in het teken van water, hoger water dan normaal, maar zeker geen extreem hoog water. Ik vind zelf de grote watermassa’s om te genieten, al besef ik dat er ook her en der water wateroverlast is (in de vorm bijvoorbeeld ondergelopen kelders. Op twitter en bij de klassieke media waaronder het Journaal wordt soms net iets te vaak de paniek-kaart weer eens getrokken, maar dat is echt niet nodig. Interesse om de waterhoogtes te monitoren? Kijk hier.

Nederland wordt heel goed beschermd door Rijkswaterstaat (RWS), RWS heeft twee grote complexe programma’s naar de praktijk gebracht: a) de delta-werken, b) ruimte voor de rivieren. De delta-werken zijn er om Nederland te beschermen tegen de Noordzee en moeten voorkomen dat we ooit weer een watersnoodramp zoals in Zeeland 1953 gaan hebben. Gedurende de Deltawerken kwam er steeds meer aandacht voor ecologie en natuur en daarom zijn er fantastische kunstwerken bedacht. Denk aan de Oosterscheldekering of de Maeslantkering (onderstaande foto is niet door mij gemaakt).

Via mijn broer krijg ik zonet een geweldig foto van de gesloten #maaslandkering Dit soort geweldige kunstwerken maakte we in het verleden om #Nederland te beschermen. #hoogwater pic.twitter.com/6nizTXy8SO

— Wouter de Heij (@deheij) December 21, 2023

Nederland is kwetsbaar voor overstromingen dat klopt natuurlijk, we liggen laag en zijn een natte delta. Niet alleen zijn er bedreigingen vanuit de Noordzee, maar ook zijn er dus de risico’s vanuit onze rivieren. Die kregen ook in het verleden vaker veel water te verwerken. Zo zijn er in 1995 op veel plekken in de rivierendelta grote overstromingen geweest.

Daarom geven we nu de rivieren meer ruimte om het water veilig af te kunnen voeren. Voorbeelden zijn de uiterwaarden in Wageningen, maar ook het Reevediep bij Kampen (project is net dit jaar afgerond, op tijd dus 🙂 ). Stroomopwaarts ten zuiden van Kampen is een aftakking van de IJssel gemaakt richting het Drontermeer. Hierdoor kan bij hoog water via het Reevediep een stuk van het waterdebiet uit de IJssel via deze aftakking wegstromen zonder dat al het water via de stad Kampen naar het Ketelmeer stroomt.

Wij Nederlands – of je nu woont aan de kust of in de rivierendelta – hoeven echt niet bang te zijn. Heb vertrouwen in Rijkswaterstaat en de ingenieurs die ons beschermen. Geniet deze (vakantie) dagen daarom vooral van alle mooie waterbeelden.

PS wil je toch zorgen maken? Laten we zorgen dat de politiek RWS voldoende budget blijft geven en dat RWS alle ruimte heeft om praktijkprojecten te kunnen blijven realiseren. Ook zullen we niet moeten vergeten dat ‘kunstwerken’ onderhoud nodig hebben.

In december werd ik door Willen Koert geïnterviewd (Modellen grijpen de macht). In januari 2023 kwam mijn reactie op Foodlog online in de serie Wat is een model? Lees op Foodlog de discussie en reacties die volgde, hier het stukje, het stukje met de lange titel “Voor de Foodlog serie “Wat is een model?” schreef ik vorig jaar dit stukje met de prikkelende titel: “Modellen zijn de duivel in het politieke systeem” (gepubliceerd op 31 januari 2023). Het pakt meestal ongelukkig uit als complexe wiskundige modellen gebruikt worden in een politieke en juridische context.” staat ook op dit blog.

Op Foodlog schreef ik op 3 oktober 2023 ook een politiek getint stuk met de titel “De politiek moet leren dansen – 5 levenslessen voor de komende regering” ter voorbereiding van twee stukjes die over droge depositie gaan. Hier de volledige tekst gepubliceerd op Foodlog uit 3 oktober:

De politiek moet leren dansen – 5 levenslessen voor de komende regering

Onze samenleving is een complex systeem dat voor uitdagingen staat die met wetenschap en modellen alleen niet op te lossen zijn. Ze vragen om ‘samen dansen’ in de praktijk, en niet om lineaire, theoretische onderzoeken, zegt Wouter de Heij. Aanleiding zijn de vastgelopen discussies over feit, fantasie en waarheid in het Hollandse polderdebat over stikstof en natuur. Ter inspiratie voor de regering die op 22 november aanstaande wordt gekozen, zet De Heij een aantal gedachten op een rij om harde wetenschap, modelbouw en beleid samen verder te brengen.

In januari schreef ik Modellen zijn de duivel in het politieke systeem. In de laatste alinea van dat artikel schreef ik: “Modellen creëren immers alleen maar een kunstmatige werkelijkheid, die beleidsmakers – via de kunde van de modelleurs – het idee geeft dat ze de werkelijkheid kunnen controleren. Een laatste groot punt van kritiek. Als modellen eenmaal in gebruik zijn – of nog erger, een juridische status krijgen – is het nauwelijks nog mogelijk ze weer uit te schakelen. Ook als er wetenschappelijke signalen zijn dat ze niet voldoen, blijven ze actief. Tientallen wetenschappers hebben hun carrière gebouwd op de ontwikkeling van modellen als OPS.” OPS is het spreidingsmodel voor stikstof dat het RIVM hanteert om op basis van een beperkt aantal feitelijke metingen te berekenen waar emissies heen drijven.

Die duivel kan niet hard genoeg bij naam worden genoemd. Als modellen er met de werkelijkheid vandoor gaan, ontstaat veelal een wetenschappelijke theologie in beleidsvorming en politiek. Dat leidt tot beleid, maatregelen en de allocatie van budget die gespeend zijn van iedere werkelijkheidszin. Vijfentwintig jaar ervaring in organisaties die leven van innovatie en verandering hebben me dat geleerd. Om in een tweede artikel iets zinvols te kunnen zeggen over het hart van de stikstofdiscussie, wil ik eerst een vijftal inzichten delen.

1. We hebben vier breinhoudingen
Whole Brain® Thinking werd ontwikkeld door Ned Herrmann. Hij verdeelde de hersenen in vier kwadranten. Elk kwadrant vertegenwoordigt een ander deel van de hersenen: analytisch (blauw), organisatorisch (groen), relationeel (rood), experimenteel (geel). Hoewel iedereen deze kwadranten heeft, denkt Herrmann dat we allemaal een voorkeursmanier van denken hebben zonder dat we het ons dat zelfs maar realiseren. Onderzoekers hebben vrijwel altijd een blauwe(-groen) denkhouding. Zachte vriendelijke blauwe denkers blijven graag bij de universiteit hangen, worden promovendus en soms professor. De gele-rode profielen worden bijvoorbeeld relatief vaak ondernemer of gaan het management of politiek in. De groene denkers houden van de regelgevende overheid als werkgever. Je vindt ze ook terug bij accountantskantoren.

2. We moeten snappen hoe we beslissen
Cynefin (de Welshe naam voor habitat) is een denkmodel om verschillende besluitvormingscontexten of ‘domeinen’ te kunnen herkennen. Het onderscheidt vier contexten die samen een vijfde produceren: duidelijk, ingewikkeld (complicated), complex (complex) en chaotisch die samen tot verwarring leiden omdat ze doorgaans gezamenlijk optreden. Het model helpt managers en politici te begrijpen hoe zij situaties waarnemen, hoe anderen dat doen en hoe die waarnemingen en het gedrag dat zij daardoor gaan vertonen zich tot elkaar verhouden. Het Cynefin-raamwerk is gebaseerd op onderzoek naar systeemtheorie, complexiteitstheorie, netwerktheorie en leertheorieën. Het model klinkt misschien wat abstract. De waarde zit in een beter begrip van de kwaliteit van beslissingen zoals bepalende mensen die nemen en hun waarneming van hun eigen oordeel en dat van anderen. Hoe meer iemand begrijpt dat achter een oordeel vele onzekerheden zitten, hoe bescheidener en tegelijk creatiever hij of zij wordt om toch (samen) een zo goed mogelijk besluit te nemen. Het denkmodel is van grote waarde in het beoordelen van het soort systeem en het vinden van de juiste aanvliegroutes.

3. We moeten wetenschap in de trias politica opnemen
Politici die onvoldoende expertkennis hebben en expertise uit verschillende domeinen tegelijk niet inhoudelijk kunnen afwegen, denken dat wetenschappers antwoorden hebben (of zelfs dat Wetenschap ‘de waarheid kent’, terwijl twijfel het wezenskenmerk van wetenschap is). (Overheids)wetenschappers willen maar al te graag aan tafel zitten bij politici om hun kennis te delen. Eigenlijk misschien wel om daardoor ook een beetje onderdeel van die macht te worden. De klassieke scheiding der machten wordt ook wel trias politica genoemd. Dat betekent dat de wetgevende, de uitvoerende en de rechtsprekende macht in een land bij verschillende instellingen moeten liggen.

In mijn ogen mist in de klassieke trias politica de noodzakelijke scheiding tussen wetenschappelijke instituten (RIVM, WUR, TNO, Universiteiten) enerzijds en beleidsmakers en politici anderzijds. Ik noem dat voor het gemak daarom maar even Scheiding der Machten 2.0. Politici behoren zelf na te denken (met visie op inhoud dus) over wat wetenschappelijke inzichten betekenen en zelf beleid en kosten leren afwegen. Onderzoekers horen niet al te snel aan tafel te komen in het politieke domein om te vertellen wat zij vinden. Wetenschap vindt immers niets; mensen vinden iets. Wetenschap constateert, mensen beslissen wat ze met dat inzicht willen. Daarom is wetenschap geen substituut voor politiek. Dat zijn we totaal uit het oog verloren. In plaats daarvan politiseren we de wetenschap en horen we met grote regelmaat de woorden ‘de wetenschap zegt …’ in de Kamer. Het RIVM moest de Kamer er aan herinneren dat kennis niet altijd kan worden toegepast zoals de politiek dat wil. Als ze daar toch aan vasthoudt dan komen wetenschappers in de knel. Dat blijkt uit het gelinkte geval, waarin het RIVM de Kamer duidelijk maakte dat de stikstofmodellen van het Instituut alleen voor algemene beleidsbeslissingen nuttig zijn, maar niet voor het bepalen van individuele belasters van het milieu.

4. We moeten fundamenteel onderzoek naar complexe systemen hoger waarderen
De afgelopen 2 decennia is veel bezuinigd op het doen van metingen en het uitvoeren van safe-fail-experimenten in de praktijk. Dit betekent in de praktijk dat er veel te weinig tot zelfs geen herhalingen van onderzoek worden uitgevoerd. Combineer je deze constatering met de tijdsgeest die er van uitgaat dat “computersimulaties alles kunnen”, dan begrijp je dat onze op modellen gebaseerde samenleving de facto gelooft in een vereenvoudigde digitale werkelijkheid op een wankele empirische basis. Stikstofhoogleraar Jan Willem Erisman wijst expliciet naar een tekort aan onderzoeksbudgetten voor de kwaliteit van zijn werk. Wetenschap is voor een belangrijk deel laptop-werk zonder veldwerk geworden. Zonder harde data en echt onderzoek produceert zo’n wetenschap vooral modelfantasieën.

5. We moeten het onderscheid tussen (fundamenteel) onderzoek en (toegepaste) ontwikkeling in ere herstellen
Ervaren ingenieurs ontwerpen gebouwen, fabrieken, bruggen en software die functioneren en blijven staan. In de praktijk is ontwerpen geen taak voor en zelden een ‘kunde’ van onderzoekers. Extremer geformuleerd, goede onderzoekers kunnen zelden ook goed ontwerpen of omgaan met praktijksituaties. De vakgrens overgaan naar de skill “ontwerpen”, en ook met beleid en politiek bezig willen zijn (of andere ingenieurstaken), is een ongelukkige, maar veel voorkomende fout. Goede ontwerpers erkennen dat er zelden lineariteit in hun project zit, terwijl onderzoekers vrijwel altijd een lineair proces aanpak adopteren. Beleidsmakers moeten afwegingen maken op basis van voldoende aan de praktijk geteste modellen waarvan de onzekerheden bekend zijn.

Aan deze lijst zou ik een zesde inzicht kunnen toevoegen. De journalistiek – en met name die in Nederland – behandelt technische (natuurkundige en chemische) onderwerpen grotendeels kwalitatief. In wat nu populair mainstream media wordt genoemd ontbreekt voldoende beta-inzicht en gevoel voor getallen onder journalisten. De beeldvorming die de pers onder het publiek en in de politiek creëert raakt daardoor los van werkelijkheid, met alle gevolgen op het gedrag van kiezers, Kamervragen en de beantwoording daarvan en het stemgedrag van politici van dien.

Voorbeelden van domeinen waar een wetenschappelijke theologie is ontstaan of nog bestaat:

• Covid en het beleid van afstand houden en ‘iedereen’ een prik, alternatieve hypotheses ‘bestonden niet’: enkele jaren later is er wel aandacht voor ventilatie en het belang van gezonde lucht.
• Stikstof(depositie) en de relatie met de kwaliteit van de natuur: een model is tot waarheid in beleid en vergunningverlening verheven. En dat terwijl beleid gericht op emissiereductie en afstand houden rationeel is en verder geen ingewikkelde depositieberekeningen vergt.
• Voeding en gezondheidsonderzoek (en specifiek epidemiologie): hoe meer we weten, hoe meer we erachter komen dat ook dit een complex systeem is, en we daardoor eigenlijk weinig weten. We hebben lang gedacht dat vet slecht was (het westen werd immers dikker), en nu weten we dat we vooral ook voorzichtig met koolhydraten moeten zijn. 
• Klimaat(wetenschap) en klimaatbeleid: onder de dwang van CO₂-reductie worden slechte maatregelen wel (houtstook in bio-centrales), maar juist goede maatregelen op dit moment in Nederland niet genomen. Denk bij het laatste aan de bouw van twee tot drie kerncentrales.

Hoe kan het beter?

Wetenschappers hebben al moeite om onderscheid te maken tussen wat ze waarnemen en wat hun interpretatie daarvan is. Daarom mogen we van politici niet verwachten dat ze het verschil tussen feiten en theorie die nog bewezen moet worden voldoende kunnen doorgronden. Toch moeten ze besluiten nemen. We kunnen we als maatschappij niet wachten op antwoorden die misschien pas na tientallen jaren onderzoek gegeven kunnen worden. Dat hoeft ook niet.

De mensheid heeft altijd op basis van gezond verstand gefunctioneerd. Zelfs zure regen is nog niet zo heel lang geleden pragmatisch en zonder geruzie over de uitkomsten van bronemissies en depositie-modellen aangepakt; en met succes. Om gezond verstand toe te passen geldt een aantal algemene adviezen:

• Creëer teams die divers zijn in termen van hersenkleuren en laat ze bestaan uit ervaren senioren uit de praktijk. Wat je nu ziet is dat de meeste complexe problemen opgelost moeten worden door de blauw-groene geesten onder ons (meestal in een monodisciplinair team) en iets te vaak met junioren die ‘nog in de leer’ zijn. Dat werkt niet. De inhoud bij dit soort projecten moet centraal staan en niet het managementproces. De ‘gele’ leiders tezamen met empathische ‘rode’ participanten zorgen voor de beweging. Ik noem dat ‘samen dansen’. Het is itereren in de praktijk.
• Gebruik vooral boerenverstand, ervaring en bierviltjes. Hoe dieper je in de details van een vakgebied gaat hoe groter de kans is dat ‘het niet gaat lukken’. Daarom is specialistische academische expertise zelden nuttig voor besluitvorming. Diepe feitenkennis hindert eerder. Academische experts hebben ook weinig te zoeken in ontwerpteams. Datzelfde geldt voor procesmanagers en juristen. Ontwerpen is een zaak voor ingenieurs. Als die slecht werk doen kunnen en belangrijke details over het hoofd zien, kunnen ze die in een kritisch rondje benoemen waarna het spel weer opnieuw begint.
• Erken eerst dat het systeem complex is en dus niet te overzien als geheel van oorzaken en effecten. Dat doe je door deeloplossingen in de praktijk te implementeren. Kortom je gaat eerst ervaren of een mogelijke oplossing ook daadwerkelijk effect heeft in een real life situatie. Dit doe je door experimenten uit te voeren die groot genoeg zijn om ook potentieel ‘iets’ te kunnen meten, maar niet zo groot dat er blijvende schade kan ontstaan aan het systeem. Fail-safe dus.
• Accepteer dat elke grote uitdaging of probleem geen eenvoudige grote oplossing heeft. Een complex systeem heeft gewoonweg alleen maar (heel veel) deeloplossingen. Het evalueren van deze deeloplossingen doe je in de praktijk (veilig falen), en we (de politiek en de samenleving) moet accepteren dat het dan ook af en toe mis gaat. Dat geeft niet, het hoort bij het leren. De moderne term die voor zo’n manier van werken wordt gebruikt is ‘fieldlabs’. 

Het bovenstaande is een korte weergave van de lessen die het leven me leerde. In Delft leerde ik dat ontwerpprocessen opgelost moeten worden met een ontwerpmethode die begint met een doelstelling (pakket van eisen, wanneer is goed goed, wanneer is klaar klaar). Die methode gaat echter net iets te vaak uit van reductionistische systemen (het Eenvoudige kwadrant in de Cynefin-aanpak) terwijl de meeste sociaal-biologische systemen in het complexe domein zitten. Daarom is een Delftse aanpak ongeschikt in het geval van het stikstofdossier. In Wageningen leerde ik de school van de praktijkcentra – fieldlabs – kennen in de jaren ’90. Die praktijk is inmiddels vrijwel afgebroken. Alleen startups en slimme bedrijven doen er nog aan: leren door te doen en bij te sturen in de praktijk. We zullen een combinatie moeten gaan maken van Modern-Delft x Oud-Wageningen willen we de grote maatschappelijke opgaven effectief kunnen aanpakken.