Dit is het vijfde en laatste deel van een serie longreads die de rapporten van Wagner (1981) en Wennink (2025) analyseert. Deel 1 vergeleek beide rapporten. Deel 2 plaatste ze in het kader van Mariana Mazzucato’s ‘Entrepreneurial State’. Deel 3 bood een fundamentele kritiek op de technocratische aannames van beide rapporten. Deel 4 stelde dat de ultieme bottleneck voor vernieuwing een gebrek aan moed en leiderschap is. Dit slotartikel gebruikt de theorie van de Kondratieff-cycli om te betogen dat de door Wennink voorgestelde domeinenkeuzes niet alleen technocratisch arrogant zijn, maar ook fundamenteel verkeerd getimed. We staan niet aan het begin van een nieuwe technologische lente, maar op het hoogtepunt van de huidige cyclus, aan de vooravond van een economische winter.

De Ritmes van de Geschiedenis – Kondratieff’s Lange Golven

De geschiedenis herhaalt zichzelf niet, maar ze rijmt. Dit adagium is nergens zo treffend als in de economische theorie van de lange golven, voor het eerst beschreven door de Russische econoom Nikolai Kondratieff in de jaren 1920. Kondratieff observeerde dat kapitalistische economieën zich niet lineair ontwikkelen, maar in lange cycli van ongeveer 40 tot 60 jaar. Elke cyclus, of ‘K-golf’, wordt aangedreven door een cluster van radicale technologische innovaties die de productiviteit verhogen, nieuwe industrieën creëren en de samenleving transformeren. Joseph Schumpeter bouwde hierop voort met zijn concept van ‘creatieve destructie’: het proces waarbij elke golf van innovatie de voorgaande vernietigt en vervangt.

Deze golven volgen een voorspelbaar patroon van seizoenen: een technologische ‘lente’ van experimentatie, een ‘zomer’ van explosieve groei, een ‘herfst’ van verzadiging en speculatie, en een ‘winter’ van crisis, herstructurering en neergang. Het begrijpen van deze seizoenen is cruciaal voor elke vorm van langetermijnstrategie, zowel voor bedrijven als voor overheden. Een strategie die werkt in de zomer, kan desastreus zijn in de winter.

Dit vijfde en laatste artikel in de serie over het Nederlandse innovatiebeleid past deze lens toe op het heden. De centrale stelling is dat het Rapport Wennink, ondanks zijn moderne en ambitieuze toon, een fundamentele misvatting maakt over het seizoen waarin we ons bevinden. Wennink’s pleidooi voor grootschalige investeringen in domeinen als AI en Quantum Computing is gebaseerd op de aanname dat we aan de vooravond staan van een nieuwe technologische lente. Een analyse van de K-golven suggereert echter het tegenovergestelde: we bevinden ons op het hoogtepunt van de herfst van de zesde golf. We staan niet aan het begin van een nieuwe boom, maar aan de vooravond van een economische winter. Wennink’s strategie is daarmee niet alleen technocratisch, zoals betoogd in deel 3, maar ook gevaarlijk anachronistisch.

De Zesde Golf op haar Hoogtepunt (2008-2027): Gezondheid, Data en de Zoektocht naar Zingeving

De zesde Kondratieff-golf begon rond 2008, op de puinhopen van de financiële crisis die het einde van de vijfde (ICT & Globalisering) markeerde. Deze zesde golf wordt gekenmerkt door een cluster van technologieën en maatschappelijke trends rondom gezondheid, duurzaamheid, dataficering en persoonlijke technologie. Denk aan de opkomst van de smartphone als afstandsbediening van ons leven, de doorbraak van gepersonaliseerde geneeskunde (epigenetica), de obsessie met gezondheid en welzijn (wearables, quantified self), de opkomst van ‘verse’ en ‘lokale’ voeding, en de toenemende maatschappelijke druk rondom duurzaamheid en klimaatverandering.

Maatschappelijk zien we een verschuiving van het egocentrische individualisme van de vijfde golf naar een meer ’tribaal-centrische’ oriëntatie: de zoektocht naar gemeenschap, zingeving en verbinding, vaak gefaciliteerd door sociale media. De economie wordt gedomineerd door platformen die data gebruiken om vraag en aanbod te koppelen, en door de opkomst van ‘Big Data’ als de centrale productiefactor.

Volgens de cyclus-theorie duurt een golf ongeveer 40-60 jaar, met een piek na circa 20-25 jaar. Als we 2008 als startpunt nemen, bereiken we het hoogtepunt van de zesde golf rond 2025-2030. Dit is de ‘herfst’ van de cyclus. De kerntechnologieën zijn volwassen geworden, de markten raken verzadigd, en de groei vertraagt. De productiviteitswinsten van de nieuwe technologieën nemen af, terwijl de negatieve externaliteiten (sociale media verslaving, privacy-erosie, platformmonopolies) steeds duidelijker worden. Dit is precies de fase waarin we ons nu bevinden. De grote technologische doorbraken van de zesde golf liggen achter ons; we zijn nu in de fase van incrementele verbetering en marktpenetratie. De lage rente en overvloed aan kapitaal in de afgelopen jaren hebben geleid tot een zoektocht naar rendement, wat onvermijdelijk leidt tot speculatieve bubbels in de ‘volgende grote technologieën’.

De AI-Bubble – Een Echo van de Dot-Com Crash

De huidige hype rondom Artificiële Intelligentie (AI) is het schoolvoorbeeld van een herfst-bubbel. De enorme kapitaalstromen die naar AI-startups en de bouw van datacenters vloeien, worden niet gedreven door bewezen businessmodellen, maar door de angst om de volgende technologische revolutie te missen. Economen en analisten waarschuwen steeds luider voor de parallellen met de dot-com bubbel van eind jaren ’90. Ook toen werden miljarden geïnvesteerd in bedrijven zonder winst, gebaseerd op de vage belofte van een ‘nieuwe economie’. Toen de bubbel in 2000 barstte, verdampte er een enorme hoeveelheid kapitaal en volgde er een pijnlijke economische crisis.

De AI-bubbel vertoont alle klassieke kenmerken van speculatie. Ten eerste zien we exponentiële marktwaarderingen waarbij AI-bedrijven worden gewaardeerd op basis van toekomstige beloften, niet op basis van huidige winstgevendheid. Ten tweede zien we massale kapitaalinjecties: in de eerste helft van 2025 ging bijna twee-derde van de venture capital-investeringen in de VS naar AI en Machine Learning. Ten derde concentreren de investeringen zich op de ‘picks and shovels’ van de revolutie (chips, datacenters), niet op de applicaties met een bewezen businessmodel. En ten slotte zien we schuldfinanciering waarbij een aanzienlijk deel van de investeringen wordt gefinancierd met schuld, wat het systeem kwetsbaar maakt voor rentestijgingen en tegenvallende groei.

De cruciale fout die Wennink maakt, is dat hij deze speculatieve bubbel aanziet voor de lente van de zevende golf. Hij pleit voor publieke investeringen in een markt die al oververhit is en op het punt staat te corrigeren. Dit is alsof je in 1999 staatssteun zou geven aan World Online. Het is een strategie die gedoemd is om publiek geld te vernietigen.

De Economische Winter en de Geboorte van de Zevende Golf (2030-2040)

Wat gebeurt er na de herfst? De winter. Volgens de Kondratieff-cyclus zal de periode van 2027 tot 2035 gekenmerkt worden door economische neergang, crisis en herstructurering. De AI-bubbel zal barsten, wat leidt tot faillissementen, consolidatie en een pijnlijke ‘shake-out’ in de tech-sector. De overinvesteringen in de zesde golf moeten worden afgeschreven. Dit zal gepaard gaan met maatschappelijke onrust, geopolitieke spanningen en een diepe crisis in het vertrouwen in de bestaande instituties.

Maar de winter is ook het seizoen van creatieve destructie. Juist in de diepte van de crisis worden de zaden geplant voor de volgende lente. Ondernemers die de crash overleven, of nieuwe ondernemers die juist dan instappen, zullen de technologische doorbraken van de zesde golf op een nieuwe, duurzame manier gaan combineren. Uit de as van de AI-bubbel zullen de échte, levensvatbare toepassingen van AI verrijzen. De focus zal verschuiven van speculatieve modellen naar het oplossen van reële problemen.

Welke thema’s zullen de zevende golf (ca. 2040-2070) dan aandrijven? Het is per definitie onmogelijk om dit met zekerheid te voorspellen, omdat innovatie een emergent proces is. Maar op basis van de onderstroom van de huidige ontwikkelingen kunnen we een aantal contouren schetsen.

Ten eerste zullen we een symbiose van biologie en technologie zien. De convergentie van biotechnologie, nanotechnologie en AI zal leiden tot een fundamentele herdefinitie van leven en gezondheid. Denk aan ‘living technology’, het 3D-printen van biologische materialen, en de volledige integratie van technologie in het menselijk lichaam (bionica). Dit gaat veel verder dan de huidige medische toepassingen; het betreft een fundamentele fusie van het biologische en het technologische.

Ten tweede zullen we een verschuiving zien naar gedecentraliseerde en duurzame systemen. De crisis van de gecentraliseerde systemen (energie, voedsel, financiën) zal leiden tot een verschuiving naar gedistribueerde, veerkrachtige netwerken. Denk aan duurzame, lokale energienetten, cellulaire landbouw en een ‘physical internet’ voor logistiek. Dit is niet alleen een technische verschuiving, maar een fundamentele herziening van hoe we energie, voedsel en informatie organiseren.

Ten derde zal een ‘nature-centric’ economie ontstaan. De ecologische crisis zal een economisch model afdwingen dat niet langer gebaseerd is op extractie, maar op symbiose met de natuur. Dit gaat verder dan duurzaamheid; het gaat om regeneratieve landbouw, ‘nature rights’ en technologie die de natuur niet vervangt, maar versterkt. Dit is een radicale breuk met het extractivistische model van de vorige golven.

Ten slotte zullen we het einde van bezit zien. De verschuiving naar ‘Everything-as-a-Service’ zal doorzetten, waarbij de waarde niet langer in het product zit, maar in de toegang tot de functionaliteit. Dit heeft radicale implicaties voor ons concept van eigendom en consumptie. De economie zal minder gericht zijn op het produceren van dingen, en meer op het leveren van diensten en ervaringen.

Deze thema’s zijn fundamenteel anders dan de enge, technologische domeinen die Wennink definieert. Ze zijn systemisch, maatschappelijk en diep verweven met de grote uitdagingen van onze tijd. Ze kunnen niet worden geplanned door een commissie; ze zullen organisch ontstaan uit de creativiteit van duizenden ondernemers die de kansen van de crisis zien.

Epiloog: De Moed om te Wachten en de Wijsheid om te Zien

De analyse van de Kondratieff-cycli leidt tot een ongemakkelijke maar onontkoombare conclusie: de strategie van het Rapport Wennink is fundamenteel verkeerd getimed. Door nu vol in te zetten op de speculatieve technologieën van de zevende golf, dreigt Nederland publiek geld te verspillen aan een bubbel die op barsten staat, terwijl de kansen van de huidige, zesde golf worden verwaarloosd.

Wat is dan het alternatief? Het is een strategie die veel meer moed en geduld vereist dan het simpelweg uitschrijven van een cheque. Het is een strategie die gebaseerd is op de wijsheid om de seizoenen van de economie te herkennen en daarnaar te handelen.

Ten eerste moet Nederland de zesde golf uitmelken. In plaats van te speculeren op de toekomst, moet Nederland zich richten op het maximaliseren van de waarde van de huidige golf. Versterk de concurrentiekracht in gezondheidstechnologie, duurzame energie-oplossingen en datagedreven diensten. Dit zijn de sectoren waar nu het geld wordt verdiend en waar de Nederlandse kennisbasis sterk is. Dit is geen glamoureus voorstel, maar het is realistisch en winstgevend.

Ten tweede moet Nederland zich voorbereiding op de winter. Accepteer dat er een economische neergang aankomt. Bouw financiële buffers op, zowel publiek als privaat. Creëer een sociaal vangnet dat de klappen van de herstructurering kan opvangen. En, cruciaal, creëer een ‘safe-fail’ omgeving waarin ondernemers kunnen experimenteren met de technologieën die de kern van de zevende golf zullen vormen. Dit is niet het moment voor grote, risicovolle investeringen, maar voor voorzichtige experimenten.

Ten derde moet Nederland ondernemerschap faciliteren, niet domeinen sturen. De overheid moet stoppen met de arrogante poging om de winnaars van morgen te voorspellen. De zevende golf zal niet ontstaan uit een plan van een commissie, maar uit de creativiteit en het doorzettingsvermogen van duizenden ondernemers. De rol van de overheid is niet om te sturen, maar om te faciliteren: door het wegnemen van bureaucratische barrières, het investeren in fundamenteel onderwijs en onderzoek, en het creëren van een cultuur waarin risico nemen wordt beloond.

Dit is een strategie van nederigheid en realisme. Het erkent dat de toekomst niet kan worden gepland, maar alleen kan worden ontdekt. Het vereist leiders die niet de waan van de dag volgen, maar die de diepe, onderliggende ritmes van de geschiedenis begrijpen. Het vereist de moed om te wachten als de tijd niet rijp is, en de wijsheid om te zien waar de échte kansen liggen als de lente van de zevende golf eindelijk aanbreekt.

Referenties

[1] Kondratieff, N. D. (1925). The Major Economic Cycles. Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik.

[2] Schumpeter, J. A. (1942). Capitalism, Socialism and Democracy. Harper & Brothers.

[3] De Heij, W. (2009). Innovatie Management deel 1: Kondratiev. Blogspot. https://wdeheij.blogspot.com/2009/11/innovatie-management-deel-1-kondratiev.html

[4] De Heij, W. (2016). Food4Innovations Blog Januari 2016. Food4Innovations. https://food4innovations.blog/2016/01/

[5] De Heij, W. (2015). Slides Kondratieff Cycles – The Future of Food. SlideShare. https://www.slideshare.net/slideshow/slides-kondratieff-cycles-the-future-of-food-v1/56595311#3

[6] The Bulletin of the Atomic Scientists. (2025). When it all comes crashing down: The aftermath of the AI boom. https://thebulletin.org/2025/12/when-it-all-comes-crashing-down-the-aftermath-of-the-ai-boom/

[7] Yale Insights. (2025). This Is How the AI Bubble Bursts. https://insights.som.yale.edu/insights/this-is-how-the-ai-bubble-bursts

[8] NPR. (2025). Here’s why concerns about an AI bubble are bigger than ever. https://www.npr.org/2025/11/23/nx-s1-5615410/ai-bubble-nvidia-openai-revenue-bust-data-centers

[9] De Heij, W. (2025). WENNINK 1 – Twee Tijdperken, Één Dringende Oproep: Een Vergelijkende Analyse van de Rapporten Wagner (1981) en Wennink (2025). Food4Innovations. https://food4innovations.blog/2025/12/13/wennink-1-twee-tijdperken-een-dringende-oproep-een-vergelijkende-analyse-van-de-rapporten-wagner-1981-en-wennink-2025/

[10] De Heij, W. (2025). WENNINK 2 – Voorbij de Marktmeester: Wagner, Wennink en de Ondernemende Staat van Mazzucato. Food4Innovations. https://food4innovations.blog/2025/12/13/wennink2-voorbij-de-marktmeester-wagner-wennink-en-de-ondernemende-staat-van-mazzucato/

[11] De Heij, W. (2025). WENNINK 3 – Van Industrieel Elan naar Technocratische Illusie: Waarom Nederland Innovatie Niet Kan Plannen en Dus ook Niet Moet Gaan Doen. Food4Innovations. https://food4innovations.blog/2025/12/13/wennink-3-van-industrieel-elan-naar-technocratische-illusie-waarom-nederland-innovatie-niet-kan-plannen-en-dus-ook-niet-moet-gaan-doen/

[12] De Heij, W. (2025). WENNINK 4 – De Amputatie van de Ziel: Een Pleidooi voor Moed, Integriteit en de Ingenieur als Bouwmeester. Food4Innovations. https://food4innovations.blog/2025/12/13/wennink-4-de-amputatie-van-de-ziel-een-pleidooi-voor-moed-integriteit-en-de-ingenieur-als-bouwmeester/